ترجمه و تحقیق اربعین نووی

حدیث بیستم اربعین نووی

متن حدیث :

عَنْ أَبی مَسْعُودٍ عقبة بن عمروالانصاری البدری رضی الله عنه، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ : " إِنَّ مِمَّا أَدْرَکَ النَّاسُ مِنْ کَلاَمِ النُّبُوَّةِ الأُولَى: إِذَا لَمْ تَسْتَحْیِ فَاصْنَعْ مَا شِئْتَ ".

لغات حدیث :

إِنَّ مِمَّا أَدْرَکَ النَّاسُ مِنْ کَلاَمِ النُّبُوَّةِ الأُولَى: همانا آنچه مردم از سخنان (متفق علیه در میان) نبوت (ها و پیامبران) پیشین (علیهم السلام) دریافته اند (این است...) .

إِذَا لَمْ تَسْتَحْیِ فَاصْنَعْ مَا شِئْتَ : چون شرم و حیاء نداشتی پس هرچه خواستی انجام دهد . بی حیاء باش هر چه خواهی کن . بی حیا هر کار خلافی را انجام می دهد.

ترجمه حدیث : ابومسعود عقبه بن عمروانصاری بدری رضی الله عنه فرمودند : رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند : همانا آنچه مردم از سخنان (متفق علیه در میان) نبوت (ها و پیامبران) پیشین (علیهم السلام) دریافته اند (این است) چون شرم و حیاء نداشتی پس هرچه خواهی کن .

مسائل حدیث :

از این حدیث مسائل و احکام زیر برگرفته و استنباط می شود :

۱ - شرو و حیاء در تمام ادیان امرمحبوب و مورد پسندی بوده است .

۲ - برخی از احکام شریعت های پیشین در دین اسلام نیز وجود دارند همانند شرم و حیاء و منسوخ نشده اند .

۳ - شرم و حیاء دستور تمام انبیاء علیهم السلام بوده است .

۳ - فرد بی حیاء دست به هرجرم و جنایتی می زند .

۴ - آدم بی حیاء خلاف کار است .

۵- به فرد بی حیاء نباید اعتماد کرد زیرا او از انجام هیچ خلافی ابایی ندارد .

۶- شرم وحیاء شعبه ای از شعبه جات ایمانی و مورد تأیید اسلام است .

۷ - شرم و حیاء مانع انجام گناهان می گردد .

تفاوت های الفاظ روایت :

۱ - در این روایت اربعین « لَمْ تَسْتَحِ » بدون (ی) آمده است که این الفاظ روایت سنن ابی داود و برخ دیگر کتب حدیثی می باشد واما الفاظ روایت صحیح بخاری و برخ دیگر کتب حدیثی «  لَمْ تَسْتَحْیِ» با (ی) می باشد.

۲ - در این روایت اربعین آمده« إِنَّ مِمَّا أَدْرَکَ النَّاسُ مِنْ کَلاَمِ النُّبُوَّةِ الأُولَى: إِذَا لَمْ تَسْتَحْیِ فَاصْنَعْ مَا شِئْتَ »  ولی در روایت کتاب جامع معمربن راشد حدیث (20149) چنین آمده است « مَا أَدْرَکَ النَّاسُ مِنَ النُّبُوَّةِ الْأُولَى إِلَّا قَوْلَ الرَّجُلِ: إِذَا لَمْ تَسْتَحْیِ فَاصْنَعْ مَا شِئْتَ».

۳- در این روایت اربعین « إِنَّ مِمَّا أَدْرَکَ النَّاسُ ....» آمده است ولی در روایت شرح مشکل الآثار حدیث (1533) این گونه آمده است « إنَّ مِمَّا أَدْرَکْنَا..... » و در روایت شماره (1537) شرح مشکل الآثار امام طحاوی رحمه الله این گونه آمده است «إنَّ أَکْبَرَ مَا أَدْرَکَ النَّاسُ..... ».

4 - در کتاب فوائد التمام روایت (1742) این حدیث اینگونه آمده است «إِنَّ مِمَّا أَدْرَکَ النَّاسُ مِنْ کَلَامِ النُّبُوَّةِ الْأُولَى إِذَا لَمْ تَسْتَحْی فَاعْمَلْ مَا شِئْتَ».

۵ - در کتاب معجم اسمای شیوخ ابی بکر الاسماعیلی روایت شماره (260) این حدیث این گونه آمده است «إِنَّ آخِرَ مَا بَقِیَ مِنْ کَلَامِ النُّبُوَّةِ الْأُولَى: إِذَا لَمْ تَسْتَحِ فَاصْنَعْ مَا شِئْتَ».

سند حدیث :

امام نووی این حدیث را به صحیح بخاری نسبت داده اند و این حدیث در سه جای صحیح بخاری با دو سند آمده است که از قرار ذیل می باشد:

1 - سند اول صحیح بخاری :

حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ یُونُسَ، عَنْ زُهَیْرٍ، حَدَّثَنَا مَنْصُورٌ، عَنْ رِبْعِیِّ بْنِ حِرَاشٍ، حَدَّثَنَا أَبُو مَسْعُودٍ عُقْبَةُ، قَالَ......روایت شماره (3483) و(6120) .

۲ - سند دوم صحیح بخاری :

حَدَّثَنَا آدَمُ، حَدَّثَنَا شُعْبَةُ، عَنْ مَنْصُورٍ، قَالَ: سَمِعْتُ رِبْعِیَّ بْنَ حِرَاشٍ، یُحَدِّثُ عَنْ أَبِی مَسْعُودٍ، قَالَ...... روایت شماره (3484) .

منابع حدیث :

این روایت اربعین در بسیاری از کتب حدیثی آمده که مهم ترین آنها ازقرار ذیل می باشد :

۱ - صحیح بخاری حدیث شماره (3483) و(3484) و (6120).

۲ - سنن ابی داود حدیث شماره (4797) .

۳ - سنن ابن ماجه حدیث شماره (4183) .

۴ - مسند احمد بن حنبل حدیث شماره (17090) وو...

۵- صحیح ابن حبان حدیث شماره (607) .

۶ - السنن الکبری للبیهقی حدیث شماره (20787) .

این حدیث علاوه از کتب مذکور در برخ دیگر از کتب حدیثی نیز روایت شده است .

ترجمه و تحقیق اربعین نووی

حدیث نوزدهم اربعین نووی

متن حدیث :

عَنْ أبی العباس عبدالله بْنِ عَبَّاسٍ رضی الله عنهما، قَالَ: کُنْتُ خَلْفَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ یَوْمًا، فَقَالَ: «یَا غُلَامُ إِنِّی أُعَلِّمُکَ کَلِمَاتٍ، احْفَظِ اللَّهَ یَحْفَظْکَ، احْفَظِ اللَّهَ تَجِدْهُ تُجَاهَکَ، إِذَا سَأَلْتَ فَاسْأَلِ اللَّهَ، وَإِذَا اسْتَعَنْتَ فَاسْتَعِنْ بِاللَّهِ، وَاعْلَمْ أَنَّ الأُمَّةَ لَوْ اجْتَمَعَتْ عَلَى أَنْ یَنْفَعُوکَ بِشَیْءٍ لَمْ یَنْفَعُوکَ إِلَّا بِشَیْءٍ قَدْ کَتَبَهُ اللَّهُ لَکَ، وَلَوْ اجْتَمَعُوا عَلَى أَنْ یَضُرُّوکَ بِشَیْءٍ لَمْ یَضُرُّوکَ إِلَّا بِشَیْءٍ قَدْ کَتَبَهُ اللَّهُ عَلَیْکَ، رُفِعَتِ الأَقْلَامُ وَجَفَّتْ الصُّحُفُ».

و فی روایة غیرالترمذی « احْفَظِ اللهَ تَجِدْهُ أَمَامَکَ , تَعَرَّفْ إِلَى اللهِ فِی الرَّخَاءِ یَعْرِفْکَ فِی الشِّدَّةِ , وَاعْلَمْ أَنَّ مَا أَخْطَأَکَ لَمْ یَکُنْ لِیُصِیبَکَ , وَمَا أَصَابَکَ لَمْ یَکُنْ لِیُخْطِئَکَ , وَاعْلَمْ أَنَّ النَّصْرَ مَعَ الصَّبْرِ , وَأَنَّ الْفَرَجَ مَعَ الْکَرْبِ , وَأَنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا "» .

لغات حدیث :

کُنْتُ خَلْفَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ یَوْمًا : من روزی پشت سر رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم (بر سواری) سوار بودم .

یَا غُلَامُ إِنِّی أُعَلِّمُکَ کَلِمَاتٍ : ای بچه همانا من به تو سخنانی را یاد می دهم . ای بچه همانا من به تو سخنانی را آموزش می دهم .

احْفَظِ اللَّهَ یَحْفَظْکَ : (با عمل به دین) الله را حفظ نما، الله ترا (در سختی ها و مشکلات) محافظت می نماید.

احْفَظِ اللَّهَ تَجِدْهُ تُجَاهَکَ : (با عمل به دین) الله را حفظ نما، الله را در زمان مشکلات رودر رویت می یابی .

إِذَا سَأَلْتَ فَاسْأَلِ اللَّهَ : هرگاه (چیزی) خواستی (فقط) از الله بخواه .

إِذَا اسْتَعَنْتَ فَاسْتَعِنْ بِاللَّهِ : هرگاه کمکی خواستی (فقط) از الله کمک بخوان .

اعْلَمْ أَنَّ الأُمَّةَ لَوْ اجْتَمَعَتْ عَلَى أَنْ یَنْفَعُوکَ بِشَیْءٍ لَمْ یَنْفَعُوکَ إِلَّا بِشَیْءٍ  قَدْ کَتَبَهُ اللَّهُ لَکَ : بدان همانا اگر تمام (افراد) امت جمع شده (و بخواهند) تا به تو نفعی برسانند ، نمی توانند هیچ نفعی به تو برسانند مگر آنچه را که الله (در تقدیر) به نفع تو نوشته است .

وَلَوْ اجْتَمَعُوا عَلَى أَنْ یَضُرُّوکَ بِشَیْءٍ لَمْ یَضُرُّوکَ إِلَّا بِشَیْءٍ قَدْ کَتَبَهُ اللَّهُ عَلَیْکَ : واگر تمام (افراد) امت جمع شده (و بخواهند) تا به تو ضرری بتو برسانند ، نمی توانند هیچ ضرری به تو برسانند ، مگر آنچه را که الله (در تقدیر) برضرر تو نوشته است .

رُفِعَتِ الأَقْلَامُ : قلم های تقدیر(از نوشتن) برداشته شده اند.

جَفَّتْ الصُّحُفُ : (جوهرهای ) صحیفه های (تقدیر) خشک شده اند.

و فی روایة غیرالترمذی : و در روایت غیر از(روایت کتاب سنن) ترمذی (که همان روایت (1043) و... شعب الایمان بیهقی باشد ، چنین آمده است) .

احْفَظِ اللهَ تَجِدْهُ أَمَامَکَ : (با عمل به دین) الله را محافظت نما او را در جلویت می یابی .

تَعَرَّفْ إِلَى اللهِ فِی الرَّخَاءِ یَعْرِفْکَ فِی الشِّدَّةِ : درزمان راحتی  و نعمت الله متعال بشناس در زمان سختی ترا می شناسد .

اعْلَمْ أَنَّ مَا أَخْطَأَکَ لَمْ یَکُنْ لِیُصِیبَکَ : بدان همانا آن چه (از مصیبتها و سختی ها) که از تو خطا رفته (و تو گرفتار آنها نشدی) نبوده که به تو رسیده و توگرفتارآنها گردی .

وَمَا أَصَابَکَ لَمْ یَکُنْ لِیُخْطِئَکَ : و هر آنچه (از مصیبت ها و سختی ها) که به تو رسیده (و توگرفتارآنها) شدی نبوده که از تو بخطا رفته و تو گرفتارآنها نگردی) .

وَاعْلَمْ أَنَّ النَّصْرَ مَعَ الصَّبْرِ : وبدان که قطعا پیروزی با صبر است .

وَأَنَّ الْفَرَجَ مَعَ الْکَرْبِ : و همانا بهمراه غم و اندوه ؛ گشادگی و فرج است .

وَأَنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا : و همانا بهمراه سختی؛ آسانی است .

ترجمه حدیث :

ابوعباس عبدالله بن عباس رضی الله عنهما فرمودند : من روزی پشت سر رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم (بر سواری) سوار بودم که ایشان فرمودند : ای بچه همانا من به تو سخنانی را یاد می دهم (آنها را بخاطر بسپار، و آنها از این قرار اند)، (با عمل به دین) الله را حفظ نما، الله ترا (در سختی ها و مشکلات) محافظت می نماید،(با عمل به دین) الله را حفظ نما، الله را در زمان مشکلات رودر رویت می یابی ، هرگاه (چیزی) خواستی (فقط) از الله بخواه، وهرگاه کمکی خواستی (فقط) از الله کمک بخوان، و(این را خوب) بدان که همانا اگر تمام (افراد) امت جمع شده (و بخواهند) تا به تو نفعی برسانند ، (هرگز) نمی توانند هیچ نفعی به تو برسانند مگر آن نفعی را که الله (در تقدیر) تو نوشته است ، واگر تمام (افراد) امت جمع شده (و بخواهند) تا به تو ضرری برسانند ، (هرگز) نمی توانند هیچ ضرری به تو برسانند ، مگر آن ضرری را که الله (در تقدیر) برعلیه تو نوشته است ، قلم های تقدیر(از نوشتن) برداشته شده اند، (وجوهرهای ) صحیفه های (تقدیر) خشک شده اند.

و در روایت غیر (از روایت سنن) ترمذی (که همان روایت شعب الایمان بیهقی باشد ، این گونه) آمده است : (با عمل به دین) الله را محافظت نما او را در جلویت می یابی ، درزمان راحتی  و نعمت ، الله متعال را بشناس در زمان سختی او ترا می شناسد ، (و این را) بدان همانا آن چه (از مصیبتها و سختی ها) که از تو خطا رفته (و تو گرفتار آنها نشدی) نبوده که به تو رسیده (و توگرفتارآنها گردی) ، و هر آنچه (از مصیبت ها و سختی ها) که به تو رسیده (و توگرفتارآنها) شدی نبوده که از تو بخطا رفته و تو گرفتارآنها نگردی) ، و(این را خوب ) بدان که قطعا پیروزی با صبر است ، و همانا بهمراه غم و اندوه ؛ گشادگی و فرج است، و همانا بهمراه سختی؛ آسانی است .

مسائل حدیث :

از این حدیث مسائل زیربرگرفته و استنباط می شود :

1 - حیوانی همانند اسب، خر و شتررا دوپشته سوارشدن مجازاست. 2 - یاد دادن دین به بچه در سنین کوچکی از سنّت ها تعلیمی رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم می باشد .

3 - هرمسلمانی باید با عمل به دین، الله را حفظ نماید .

4 - هرکس عامل به دین الهی باشد ، الله متعال او را در سختی ها و مشکلات یاری و محافظت می نماید.

5 - هرکس عامل به شریعت باشد ، او را در زمان مشکلات، الله منان را رودر رویش خواهند یافت .

6 - افراد متدین همیشه کامیاب اند زیرا الله متعال در هر حال با آنهاست .

 7 - هرمسلمانی هرچیزی را که می خواهد باید فقط و فقط از الله متعال بخواهد.

8 - هر مسلمانی باید فقط و فقط از الله متعال کمک بخواهد .

9- نفع و ضرر تنها به دست الله متعال است .

10 - نفع و ضرر به دست انسانها نیست .

11- همان نفع و ضرری به انسان می رسد که در تقدیرش نوشته شده باشد .

12- تمام افراد امت هم اگر با هم همکاری کنند نمی توانند تقدیر را عوض کنند .

13 - تقدیر عوض نمی شود .

14 -  قلم های تقدیر زیاد اند .

15- تقدیر در صحیفه های متعددی نوشته شده اند.

16 - هرکس در زمان راحتی و نعمت ها با الله باشد، الله متعال در زمان مشکلات با اوخواهد بود و الله هرگز او را تنها نخواهد گذاشت .

17 - هر مشکلی که در تقدیر انسان باشد، حتما انسان گرفتار آن خواهد شد .

18 - هر مشکلی که در تقدیرانسان نباشد، هرگز انسان گرفتارآن نخواهد گشت .

19- قطعا پیروزی با صبر است .

20 - قطعا بهمراه هرغم و اندوهی ؛ گشادگی و فرجی خواهد بود .

21- هر گز غم ها و سختی ها دائمی نیستند .

22-  همانا بهمراه هرسختی؛ آسانی است .

تفاوت های الفاظ روایت :

درالفاظ این حدیث اربعین با الفاظ این حدیث در دیگر کتب حدیثی تفاوت هایی وجود دارد که بنده به مهم ترین آنها در ذیل اشاره خواهم نمود :

1 - در این روایت اربعین آمده « عَنْ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: کُنْتُ خَلْفَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ یَوْمًا، فَقَالَ: «یَا غُلَامُ إِنِّی أُعَلِّمُکَ کَلِمَاتٍ...» ولی در روایت شماره (1043) شعب الایمان بیهقی این گونه آمده است « عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: کُنْتُ رَدِیفَ النَّبِیِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فَقَالَ: " یَا غُلَامُ أَوْ یَا بُنَیَّ أَوَ لَا أُعَلِّمُکَ کَلِمَاتٍ یَنْفَعُکَ اللهُ بِهِنَّ؟ " قُلْتُ: بَلَى......» و در روایت شماره (9528) شعب الایمان بیهقی این گونه آمده است « عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ عَبَّاسٍ , کَذَا قَالَ: کُنْتُ رَدِیفَ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فَقَالَ: " یَا غُلَامُ , أَلَا أُعَلِّمُکَ کَلِمَاتٍ لَعَلَّ اللهَ أَنْ یَنْفَعَکَ بِهِنَّ؟ " قُلْتُ: بَلَى , یَا رَسُولَ اللهِ » و در روایت شماره (9529) شعب الایمان بیهقی این گونه آمده است « عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ , قَالَ: أَتَیْتُ النَّبِیَّ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ , وَأَنَا غُلَامٌ قَالَ: فَقَالَ لِی: " یَا غُلَامُ ....».

2 - در این روایت اربعین آمده « إِذَا سَأَلْتَ فَاسْأَلِ اللَّهَ، وَإِذَا اسْتَعَنْتَ فَاسْتَعِنْ بِاللَّهِ» ولی در روایت شماره (9529) شعب الایمان بیهقی این گونه آمده است « فَإِذَا سَأَلْتَ فَاسْأَلِ اللهَ , وَإِذَا اعْتَصَمْتَ فَاعْتَصِمْ بِاللهِ » .

3 - در این روایت اربعین این گونه آمده است « وَاعْلَمْ أَنَّ الأُمَّةَ لَوْ اجْتَمَعَتْ عَلَى أَنْ یَنْفَعُوکَ بِشَیْءٍ لَمْ یَنْفَعُوکَ إِلَّا بِشَیْءٍ قَدْ کَتَبَهُ اللَّهُ لَکَ، وَلَوْ اجْتَمَعُوا عَلَى أَنْ یَضُرُّوکَ بِشَیْءٍ لَمْ یَضُرُّوکَ إِلَّا بِشَیْءٍ قَدْ کَتَبَهُ اللَّهُ عَلَیْکَ» ولی درروایت شماره (2763) مسند احمد بن حنبل این مطلب این گونه آمده است « فلو جاءت الأمة ینفعونک بشیء لم یکتبه الله عز وجل لک، لما استطاعت، ولو أرادت أن تضرک بشیء لم یکتبه الله لک، ما استطاعت» و در روایت شماره (2803) مسند احمد بن حنبل این مطلب این گونه آمده است « فلو أن الخلق کلهم جمیعا أرادوا أن ینفعوک بشیء لم یکتبه الله علیک، لم یقدروا علیه، وإن أرادوا أن یضروک بشیء لم یکتبه الله علیک، لم یقدروا علیه» و در روایت شماره (192) شعب الایمان بیهقی این مطلب این گونه آمده است « وَاعْلَمْ أَنَّ الْأُمَّةَ لَوِ اجْتَمَعَتْ عَلَى أَنْ یَنْفَعُوکَ بِشَیْءٍ، لَمْ یَکْتُبْهُ اللهُ لَکَ لَمْ یَقْدِرُوا عَلَى ذَلِکَ، وَلَوِ اجْتَمَعُوا عَلَى أَنْ یَضُرُّوکَ بِشَیْءٍ، لَمْ یَکْتُبْهُ اللهُ عَلَیْکَ لَمْ یَقْدِرُوا عَلَى ذَلِکَ» و در روایت شماره (1043) شعب الایمان بیهقی این مطلب این گونه روایت شده است « فَلَوْ أَنَّ الْخَلْقَ کُلَّهُمْ جَمِیعًا أَرَادُوا أَنْ یَنْفَعُوکَ بِشَیْءٍ لَمْ یَقْضِهِ اللهُ لَکَ لَمْ یَقْدِرُوا عَلَیْهِ، وَإِنْ أَرَادُوا أَنْ یَضُرُّوکَ بِشَیْءٍ لَمْ یَقْضِهِ اللهُ عَلَیْکَ لَمْ یَقْدِرُوا عَلَیْهِ» و در روایت شماره (9528) شعب الایمان بیهقی این مطلب این گونه آمده است « فَلَوِ اجْتَمَعَ الْخَلْقُ عَلَى أَنْ یَنْفَعُوکَ بِشَیْءٍ لَمْ یَکْتُبْهُ اللهُ فِی أُمِّ الْکِتَابِ لَمْ یَسْتَطِیعُوا , وَلَوِ اجْتَمَعَ الْخَلْقُ أَنْ یَضُرُّوکَ بِشَیْءٍ لَمْ یَکْتُبْهُ اللهُ فِی أُمِّ الْکِتَابِ لَمْ یَسْتَطِیعُوا» و در روایت شماره (9529) شعب الایمان بیهقی این مطلب این گونه آمده است « وَاعْلَمْ أَنَّ الْخَلَائِقَ لَوِ اجْتَمَعُوا عَلَى أَنْ یُعْطُوکَ شَیْئًا لَمْ یُرِدِ اللهُ , أَنْ یُعْطِیَکَ لَمْ یَقْدِرُوا عَلَى ذَلِکَ أَوْ یَمْنَعُوا شَیْئًا أَرَادَ اللهُ أَنْ یُعْطِیَکَهُ لَمْ یَقْدِرُوا عَلَى ذَلِکَ» .

4 - در این روایت اربعین این گونه آمده است « رُفِعَتِ الأَقْلَامُ وَجَفَّتْ الصُّحُفُ» ولی درروایت شماره (192) شعب الایمان بیهقی این گونه است « قُضِیَ الْقَضَاءُ وَجَفَّتِ الْأَقْلَامُ، وَطُوِیَتِ الصُّحُفُ» و در روایت شماره (1043) و (9528) شعب الایمان بیهقی این گونه آمده است « قَدْ جَفَّ الْقَلَمُ بِمَا هُوَ کَائِنٌ» و در روایت شماره (9529) شعب الایمان بیهقی این گونه آمده است « وَاعْلَمْ أَنَّ الْقَلَمَ قَدْ جَفَّ بِمَا هُوَ کَائِنٌ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ».

5 - در روایت شماره (1043) شعب الایمان بیهقی این مطلب اضافه ترآمده است که درروایت اربعین نیامده است « وَاعْمَلْ لِلَّهِ بِالشُّکْرِ فِی الْیَقِینِ، وَاعْلَمْ أَنَّ الصَّبْرَ عَلَى مَا تَکْرَهُ خَیْرٌ کَثِیرٌ».

یعنی : با یقین (کامل) شکر گذار الله (متعال) باش، و این را بدان که همانا صبردر اموری که ناپسند می داری خیر زیادی را در بردارد.

6 - در روایت شماره (9528) شعب الایمان بیهقی این مطلب اضافه ترآمده است که درروایت اربعین نیامده است « فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَعْمَلَ لِلَّهِ بِالرِّضَا وَالْیَقِینِ فَافْعَلْ , وَإِنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَإِنَّ فِی الصَّبْرِ عَلَى مَا تَکْرَهُ خَیْرًا کَثِیرًا » .

یعنی : پس اگرمی توانی که با یقین و رضایت (کامل ، به دین) عمل نمائی پس (حتما) این کار را بکن، و اگرنمی توانی (این را بدان که ) قطعا صبردر اموری که ناپسند می داری خیر زیادی را در بردارد.

سند حدیث :

این حدیث با دونوع الفاظ از سه کتاب سنن ترمذی و شعب الایمان و مسند احمد وبرخ دیگر کتب حدیثی روایت شده است که سند هر یک از الفاظ این روایت از قرار زیر می باشد :

1 - سند حدیث در سنن ترمذی :

حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَى قَالَ: أَخْبَرَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ المُبَارَکِ قَالَ: أَخْبَرَنَا لَیْثُ بْنُ سَعْدٍ، وَابْنُ لَهِیعَةَ، عَنْ قَیْسِ بْنِ الحَجَّاجِ، ح وحَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ قَالَ: أَخْبَرَنَا أَبُو الوَلِیدِ قَالَ: حَدَّثَنَا لَیْثُ بْنُ سَعْدٍ قَالَ: حَدَّثَنِی قَیْسُ بْنُ الحَجَّاجِ، المَعْنَى وَاحِدٌ، عَنْ حَنَشٍ الصَّنْعَانِیِّ، عَنْ ابْنِ عَبَّاسٍ ......

2 - سند حدیث در شعب الایمان :

أَخْبَرَنَا أَبُو مُحَمَّدٍ عَبْدُ اللهِ بْنُ یَحْیَى بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ السُّکَّرِیُّ بِبَغْدَادَ، أَخْبَرَنَا إِسْمَاعِیلُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّفَّارُ، حَدَّثَنَا عَبَّاسُ بْنُ عَبْدِ اللهِ التَّرْقُفِیُّ، حَدَّثَنَا أَبُو عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْمُقْرِئُ، حَدَّثَنَا نَافِعُ بْنُ یَزِیدَ، وَابْنُ لَهِیعَةَ، وَکَهْمَسُ بْنُ الْحَسَنِ، وَهَمَّامُ بْنُ یَحْیَى، عَنْ قَیْسِ بْنِ الْحَجَّاجِ الزُّرَقِیِّ، عَنْ حَنَشٍ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ....

3 - سند حدیث در مسند احمد بن حنبل :

حدثنا یحیى بن إسحاق، حدثنا ابن لهیعة، عن نافع بن یزید، أن قیس بن الحجاج، حدثه، أن حنشا حدثه، أن ابن عباس....

در سند هر سه کتاب مذکور«ابن لهیعه» که همان «عبد الله بن لهیعه» وجود دارد که ایشان بعد از سوختن کتابهایشان دچاراختلال هواس شده اند لذا روایتهای ایشان داری ضعف می باشند، ولی در سند ترمذی « لَیْثُ بْنُ سَعْدٍ » و در روایت شعب الایمان « نَافِعُ بْنُ یَزِیدَ، وَکَهْمَسُ بْنُ الْحَسَنِ، وَهَمَّامُ بْنُ یَحْیَى » متابع ایشان می باشند، لذا این حدیث صحیح می باشد .

منابع حدیث :

این حدیث در کتب متعدد حدیثی روایت شده است که بنده در ذیل به مهم ترین آنها اشاره خواهم نمود :

1 - سنن ترمذی ، حدیث شماره (2516) .

2 - مسند احمد بن حنبل، حدیث شماره (2669) و..

3 - شعب الایمان بیهقی ، حدیث شماره (192)و...

این حدیث علاوه از کتب مذکور در بسیاری از کتب حدیثی دیگرنیز روایت شده است .

ترجمه و تحقیق اربعین نووی

حدیث هجدهم اربعین نووی

متن حدیث :

عَنْ أَبِی ذَرٍّ جندب بن جنادة و أَبِی عَبْد الرَّحْمَنِ مُعَاذِ بْنِ جَبَلٍ رضی الله عنهما عَنْ رَسُول اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: «اتَّقِ اللَّهِ حَیْثُمَا کُنْتَ، وَأَتْبِعِ السَّیِّئَةَ الحَسَنَةَ تَمْحُهَا، وَخَالِقِ النَّاسَ بِخُلُقٍ حَسَنٍ».

لغات حدیث :

اتَّقِ اللَّهِ حَیْثُمَا کُنْتَ : هرکجا که بودی از الله (متعال) بترس .

وَأَتْبِعِ السَّیِّئَةَ الحَسَنَةَ تَمْحُهَا : و بعد از بدی نیکی به دنبالش بفرست آن را محومی کند، و بعد از گناه کارنیک انجام بده آن را نابود می کند.

وَخَالِقِ النَّاسَ بِخُلُقٍ حَسَنٍ : و با مردم با اخلاق خوب ونیک برخورد نما ، با مردم با اخلاق خوش رفتار کن .

ترجمه حدیث :

ابوذر جندب بن جناده و ابوعبدالرحمن معاذ بن جبل رضی الله عنهما روایت نمودند که رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند : هرکجا بودی از الله (متعال) بترس ، و به دنبال بدی و گناه ، نیکی بفرست آن را محو ونابود می کند، و با مردم با اخلاق نیک و خوش برخورد کن .

علت ضعف حدیث :

مطالبی که در این حدیث آمده در آیات قرآنی و احادیث صحیح نبوی صلی الله علیه و آله وسلم به اثبات رسیده ولی با این الفاظ و به این ترتیبی که در اینجا آمده است ثابت نیست، لذا بنا بر تحقیقات بنده این حدیث ضعیف است لذا مسائلی را از این حدیث استنباط نمی کنم و بجای بیان مسائل ؛ علت ضعف آن را بیان می نمایم ، که از قرار زیر می باشد :

در سند هر دو روایت سفیان و حبیب بن ابی ثابت رحمهما الله وجود دارند ، هر دواین بزرگوارگرچه از راویان ثقه و مورد اعتماد اند ولی در نقل روایت تدلیس می کنند و در اینجا روایت را بصورت عنعنه روایت نموده اند واین درعلم مصطلح الحدیث بیان شده است که روایت مدلس بصورت عنعنه ضعیف و بی اعتبار می باشد.

نکته دیگر اینکه در سند این حدیث جناب میمون بن ابی شبیب رحمه الله وجود دارد که ایشان صدوق اند ولی زیاد روایت ها را بصورت ارسالی روایت می کند و این روایت را ازهیچ یک از ابوذر غفاری و معاذبن جبل رضی الله عنهما نشنیده اند و سند انقطاع دارد ، و این درعلم اصول حدیث به اثبات رسیده است که روایت منقطع ضعیف است .

 لذا این حدیث را گرچه استادآلبانی «حسن» و شیخ شعیب ارناووط «حسن لغیره» داسته اند، ولی طبق تحقیقات بنده این حدیث ضعیف است زیرا این حدیث در تمام کتب حدیثی با سند «حَبِیبُ بْنُ أَبِی ثَابِتٍ، عَنْ مَیْمُونِ بْنِ أَبِی شَبِیبٍ..» آمده که در آن انقطاع وجود دارد و در آن راوی مدلس وجود است که بصورت عنعنه این حدیث را روایت نموده است، ناگفته نماند که این حدیث از روایت معاذ بن جبل رضی الله عنه گرچه متابعی و شواهدی دارد ولی آن قدر مفرح بخش نیست و نمی تواند این سند ضعیف را تقویت کند ، و به درجه حد اقل مقبولیت که همان «حسن» بودن است برساند، هذا ماعندی والله اعلم بالصواب .

تفاوت های روایت :

ازآنجایی که این حدیث در اربعین از دو صحابی روایت شده لذا تفاوت های روایت هریک را بتوفیق الله تعالی و عونه جداگانه در ذیل بیان خواهم نمود :

تفاوت های الفاظ روایت های ابوذر رضی الله عنه از قرار زیر می باشد :

1 - در ابتدای این روایت ، در سنن ترمذی حدیث (1987) این الفاظ آمده است « عَنْ أَبِی ذَرٍّ قَالَ: قَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ: .....» .

2 - در ابتدای این روایت در مسند احمد بن حنبل روایت شماره (21403) چنین آمده است « عَنْ أَبِی ذَرٍّ، قَالَ: قُلْتُ: یَا رَسُولَ اللهِ، أَوْصِنِی. قَالَ: .....» .

3 - در این روایت اربعین آمده است « وَأَتْبِعِ السَّیِّئَةَ الحَسَنَةَ تَمْحُهَا » ولی در روایت (21536) مسند احمد بن حنبل این جمله این گونه آمده است « وَإِذَا عَمِلْتَ سَیِّئَةً، فَاعْمَلْ حَسَنَةً تَمْحُهَا » و در روایت شماره (7663) شعب الایمان بیهقی این گونه آمده است « وَإِذَا عَمِلْتَ سَیِّئَةً، فَأَضِفْ إِلَیْهَا حَسَنَةً تَمْحُهَا ».

4 - در کتاب حلیة الأولیاء وطبقات الأصفیاء در ابتدای این روایت این گونه آمده است « عَنْ أَبِی ذَرٍّ الْغِفَارِیِّ، قَالَ: قُلْتُ: یَا رَسُولَ اللهِ، إِنِّی أُرِیدُ سَفَرًا فَأَوْصِنِی. قَالَ: .....» .

تفاوت های الفاظ روایت معاذ بن جبل رضی الله عنه از قرار زیر می باشند :

1 - در مسند احمد بن حنبل حدیث شماره (22059) و برخ دیگر کتب حدیثی روایت معاذ بن جبل رضی الله عنه این گونه آمده است « عَنْ مُعَاذٍ أَنَّهُ قَالَ: یَا رَسُولَ اللهِ، أَوْصِنِی. قَالَ: " اتَّقِ اللهَ حَیْثُمَا کُنْتَ أَوْ أَیْنَمَا کُنْتَ ". قَالَ: زِدْنِی قَالَ: " أَتْبِعِ السَّیِّئَةَ الْحَسَنَةَ تَمْحُهَا ". قَالَ: زِدْنِی. قَالَ: " خَالِقِ النَّاسَ بِخُلُقٍ حَسَنٍ ».

2 - در شعب الایمان بیهقی روایت شماره (7662) روایت معاذ بن جبل رضی الله عنه این گونه آمده است « عَنْ مَیْمُونِ بْنِ أَبِی شَبِیبٍ، قَالَ: لَمَّا بَعَثَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ مُعَاذًا إِلَى الْیَمَنِ، قَالَ مُعَاذٌ: فَإِذَا رَکْبُ ابْنِ صَفْوَانَ نَحْوَ النَّبِیِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ، فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللهِ، مَا أَرَى هَؤُلَاءِ إِلَّا سَائِلُوکَ عَنِّی، فَأَوْصِنِی وَاجْمَعْ، فَقَالَ: " اتَّقِ اللهَ حَیْثُمَا کُنْتَ، وَأَتْبِعِ السَّیِّئَةَ الْحَسَنَةَ تَمْحُهَا، وَخَالَطِ النَّاسَ بِخُلُقٍ حَسَنٍ ».

سند حدیث :

امام نووی رحمه الله این حدیث را به سنن ترمذی نسبت داده و گفته که این حدیث را امام ترمذی رحمه الله روایت نموده و گفته که این حدیث حسن است و در بعضی از نسخ های ترمذی آمده که این حدیث حسن صحیح است .

سند روایت ابوذر رضی الله عنه در سنن ترمذی از این قرار است :

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ بَشَّارٍ قَالَ: حَدَّثَنَا عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ مَهْدِیٍّ قَالَ: حَدَّثَنَا سُفْیَانُ، عَنْ حَبِیبِ بْنِ أَبِی ثَابِتٍ، عَنْ مَیْمُونِ بْنِ أَبِی شَبِیبٍ، عَنْ أَبِی ذَرٍّ قَالَ:.......

سند روایت معاذبن جبل رضی الله عنه درسنن ترمذی از این قرار است :

حَدَّثَنَا مَحْمُودُ بْنُ غَیْلَانَ قَالَ: حَدَّثَنَا وَکِیعٌ، عَنْ سُفْیَانَ، عَنْ حَبِیبِ بْنِ أَبِی ثَابِتٍ، عَنْ مَیْمُونِ بْنِ أَبِی شَبِیبٍ، عَنْ مُعَاذِ بْنِ جَبَلٍ، .......

ناگفته نماند که قبلا بیان شد که هر دوی این سند ضعیف اند .

منابع حدیث :

این حدیث در کتب مختلف حدیثی روایت شده که بنده در ذیل به مهم ترین آنها اشاره می کنم :

1 - سنن ترمذی، حدیث شماره (1987).

2 - مسنداحمد بن حنبل ، حدیث شماره (21354) و..

3- سنن دارمی ، حدیث شماره (2833) .

4 - شعب الایمان بیهقی ، حدیث شماره (7663).

علاوه از کتب مذکور در برخی دیگر از کتب حدیثی نیز این حدیث روایت و نقل شده است .

ترجمه و تحقیق اربعین نووی

حدیث هفدهم اربعین نووی

متن حدیث :

عَنْ ابی یعلی شَدَّادِ بْنِ أَوْسٍ رضی الله عنه، عَنْ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ، قَالَ: «إِنَّ اللهَ کَتَبَ الْإِحْسَانَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ، فَإِذَا قَتَلْتُمْ فَأَحْسِنُوا الْقِتْلَةَ، وَإِذَا ذَبَحْتُمْ فَأَحْسِنُوا الذَّبْحَ، وَلْیُحِدَّ أَحَدُکُمْ شَفْرَتَهُ، فَلْیُرِحْ ذَبِیحَتَهُ».

لغات حدیث :

إِنَّ اللهَ کَتَبَ الْإِحْسَانَ : همانا الله نیکی را نوشته است .

عَلَى کُلِّ شَیْءٍ : بر هر چیز، در باره هرچیز.

فَإِذَا قَتَلْتُمْ فَأَحْسِنُوا الْقِتْلَةَ : چون کشتید خوب بکشید .

وَإِذَا ذَبَحْتُمْ فَأَحْسِنُوا الذَّبْحَ : و چون (حیوانی) را ذبح نمودید خوب ذبح نمایید، و چون سر حیوانی را بریدید خوب سر ببرید .

وَلْیُحِدَّ أَحَدُکُمْ شَفْرَتَهُ : باید یکی از شما کاردش را تیز نماید .

فَلْیُرِحْ ذَبِیحَتَهُ : پس راحت نماید (همان) حیوانش را که ذبح می نماید.

ترجمه حدیث :

ابویعلی شداد بن اوس رضی الله عنه روایت نمودند که رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند : الله (متعال) نیکی و خوبی را بر هر چیز نوشته اند پس هرگاه که کشتید خوب بکشید و هرگاه که (حیوانی را) ذبح کردید (و سر بریدید) خوب ذبح نمایید (و خوب سر ببرید) و باید که هر یک از شما (قبل از سربریدن و ذبح نمودن) کاردش را تیز کند و باید که (با ذبح با کارد تیز) حیوانش را که ذبح می نماید (زود) راحت نماید .

مسائل حدیث :

از این حدیث مسائل زیر استنباط و گرفته می شود :

1 - الله متعال انجام هر کارشرعی را با نیکی نوشته و دستور داده است .

2 - الله متعال نیکی و خوبی را در هر چیز می پسندد .

3 - اسلام هرکار نیک را با انجان دادن به روش خوب و نیک دستور می دهد .

4 - الله هرمتعال بدی را نمی پسندد .

5 - اسلام از انجام کارهای شرعی به طریق بد و نامناسب ممانعت نموده است .

6 - کشتن حیوانات موذی و یا اجرای حکم اعدام برکسی که شریعت گفته باید به نحوی باشد که باعث آزار و اذیت بیشتر از حد معمول نگردد و زجرکش نشود .

7 - ذبح حیوانات باید طوری صورت گیرد که حیوان سریع ذبح شده و زجرکش نشود .

8 - قبل ذبح فرد باید کاردی که می خواهد با آن حیوانش را ذبح کند خوب تیز نماید .

9 - با کارد کُند حیوانات را ذبح کردن خلاف دستور شرع است .

10 - در ذبح حیوان باید تلاش شود که هر چه سریع تر عمل ذبح انجام شده تا حیوان سریع تر راحت گردد .

تفاوت های روایت :

در الفاظ این روایت اربعین با الفاظ روایت برخی دیگر کتب حدیثی تفاوت هایی وجود دارد که در ذیل به عمده ترین آنها اشاره خواهد شد :

1 -  در ابتدای روایت شماره (1955) صحیح مسلم و برخ دیگر از کتب حدیثی این الفاظ اضافه تر آمده است «....ثِنْتَانِ حَفِظْتُهُمَا عَنْ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ.......» و در روایت شماره (19137) السنن الکبری بیهقی این گونه آمده است « حَفِظْتُ مِنْ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ خَصْلَتَیْنِ ....» که این الفاظ در این روایت اربعین نووی نیامده است .

2 - در روایت شماره (4411) سنن نسائی و برخ دیگر روایات کلمه «عَزَّ وَجَلَّ» اضافه ترآمده است و این گونه روایت شده است «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ....» و در روایت شماره (19137) السنن الکبری بیهقی کلمه « تَبَارَکَ » اضافه ترآمده و روایت این گونه آمده است «إِنَّ اللهَ تَبَارَکَ...» .

3 - در روایت شماره (19138) السنن الکبری بیهقی این گونه آمده است « إِنَّ اللهَ مِحْسَانٌ کَتَبَ الْإِحْسَانَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ ...» یعنی در این روایت کلمه « مِحْسَانٌ » اضافه ترآمده است .

4 - در روایت شماره (1215) مسند ابی دواد طیالیسی این گونه آمده است « إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ یُحِبُّ الْإِحْسَانَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ .....» .

5 - در روایت شماره (7121) المعجم الکبیر طبرانی این گونه آمده است « حَفِظْتُ مِنْ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ اثْنَتَیْنِ، أَنَّهُ قَالَ: «إِنَّ اللهَ عَزَّ وَجَلَّ مُحْسِنٌ یُحِبُّ الْإِحْسَانَ .....».

6 - در روایت شماره (1646) المعجم الاوسط طبرانی این گونه آمده است « إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى کَتَبَ الْعَدْلَ ....» در سند این روایت المعجم الاوسط ، ابن ابی عشرین و هشام بن عمار وجود دارد که خالی از کلام نیستند.

سند این حدیث :

امام نووی رحمه الله این حدیث را یه صحیح مسلم نسبت دادند ، لذا سند این حدیث درصحیح مسلم از این قرار است :

حَدَّثَنَا أَبُو بَکْرِ بْنُ أَبِی شَیْبَةَ، حَدَّثَنَا إِسْمَاعِیلُ ابْنُ عُلَیَّةَ، عَنْ خَالِدٍ الْحَذَّاءِ، عَنْ أَبِی قِلَابَةَ، عَنْ أَبِی الْأَشْعَثِ، عَنْ شَدَّادِ بْنِ أَوْسٍ، قَالَ:.......

منابع حدیث :

این حدیث اربعین در بسیاری از کتب حدیثی روایت شده که بنده عمده ترین آنها را درذیل ذکر خواهم نمود :

1- صحیح مسلم ، حدیث شماره (1955) .

2 - سنن نسائی ، حدیث شماره (4405) و...

3- سنن ترمذی ، حدیث شماره (1409) .

4- سنن ابی داود ، حدیث شماره (2815) .

5- سنن ابن ماجه ، حدیث شماره (3170) .

6- مسند امام احمد ، حدیث شماره (17113) و....

ناگفته نماند که این حدیث علاوه از کتب مذکور در بسیاری از کتب حدیثی دیگر نیز روایت شده است .

عقیده امام ابوحنیفه رحمه الله (۷)

                                 ترجمه فقه اکبر امام ابوحنیفه رحمه الله

القَوْل فِی الْقدر

سخنی در باره تقدیر

خلق الله تَعَالَى الْأَشْیَاء لَا من شَیْء وَکَانَ الله تَعَالَى عَالما فِی الْأَزَل بالأشیاء قبل کَونهَا وَهُوَ الَّذِی قدر الْأَشْیَاء وقضاها وَلَا یکون فِی الدُّنْیَا وَلَا فِی الْآخِرَة شَیْء الا بمشیئته وَعلمه وقضائه وَقدره وَکتبه فِی اللَّوْح الْمَحْفُوظ وَلَکِن کتبه بِالْوَصْفِ لَا بالحکم وَالْقَضَاء وَالْقدر والمشیئة صِفَاته فِی الْأَزَل بِلَا کَیفَ یعلم الله تَعَالَى فِی الْمَعْدُوم فِی حَال عَدمه مَعْدُوما وَیعلم انه کَیفَ یکون إِذا أوجده وَیعلم الله الْمَوْجُود فِی حَال وجوده وَیعلم انه کَیفَ فناؤه وَیعلم الله الْقَائِم فِی حَال قِیَامه قَائِما وَإِذا قعد فقد علمه قَاعِدا فِی حَال قعوده من غیر ان یتَغَیَّر علمه اَوْ یحدث لَهُ علم وَلَکِن التَّغَیُّر وَالِاخْتِلَاف یحدث عِنْد المخلوقین .

ترجمه : الله متعال (تمام) چیزها را از هیچ آفریده (و بوجود آورده) است، الله متعال از اول نسبت به (تمام) چیزها قبل از اینکه (توسط الله آفریده شوند) و بوجود آیند آگاه داشته و با خبر بوده است، و الله همان ذاتی است که (تمام) چیزها را اندازه گرفته (و در باره آنها) فیصله نموده است، هیچ چیز در دنیا و در آخرت نمی باشد مگر اینکه با خواست الله (متعال) و آگاهی او فیصله و اندازه گیری او می شود واما اینکه الله متعال آن را در لوح محفوظ نوشته است،(باید گفت) که این نوشتن با توصیف است نه با حکم ، و قضاء و قدر و خواست ، صفاته اولی الله اند که از اول با او بوده است و (ما این صفات را قبول داشته و) برای آنها کیفیت بیان نمی کنیم، الله متعال چیزی که وجود ندارد ودر حالی که آن چیزوجودی ندارد و معدوم است آن را می داند (و نسبت به آن آگاهی دارد) و این را نیز می داند که زمانی که آن چیز را بوجود می آورد چگونه می باشد، و الله متعال نسبت به چیزهایی که وجود دارند در حالی که موجود اند آگاهی (کامل) دارد و این را نیز می داند که آن چیز چگونه نابود و فنا می گردد و الله (ازفرد) ایستاده در حالی که ایستاده است آگاهی دارد (همانگونه) که از (فرد) نشسته زمانی که نشسته است در حال نشستن از او آگاهی دارد بدون اینکه تغییری در علمش ایجاد شود و بدون اینکه چیز جدیدی به علمش اضافه گردد و لیکن تغییر و اختلاف در نزد مخلوقها ایجاد می شود .