ترجمه و تحقیق اربعین نووی

حدیث نوزدهم اربعین نووی

متن حدیث :

عَنْ أبی العباس عبدالله بْنِ عَبَّاسٍ رضی الله عنهما، قَالَ: کُنْتُ خَلْفَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ یَوْمًا، فَقَالَ: «یَا غُلَامُ إِنِّی أُعَلِّمُکَ کَلِمَاتٍ، احْفَظِ اللَّهَ یَحْفَظْکَ، احْفَظِ اللَّهَ تَجِدْهُ تُجَاهَکَ، إِذَا سَأَلْتَ فَاسْأَلِ اللَّهَ، وَإِذَا اسْتَعَنْتَ فَاسْتَعِنْ بِاللَّهِ، وَاعْلَمْ أَنَّ الأُمَّةَ لَوْ اجْتَمَعَتْ عَلَى أَنْ یَنْفَعُوکَ بِشَیْءٍ لَمْ یَنْفَعُوکَ إِلَّا بِشَیْءٍ قَدْ کَتَبَهُ اللَّهُ لَکَ، وَلَوْ اجْتَمَعُوا عَلَى أَنْ یَضُرُّوکَ بِشَیْءٍ لَمْ یَضُرُّوکَ إِلَّا بِشَیْءٍ قَدْ کَتَبَهُ اللَّهُ عَلَیْکَ، رُفِعَتِ الأَقْلَامُ وَجَفَّتْ الصُّحُفُ».

و فی روایة غیرالترمذی « احْفَظِ اللهَ تَجِدْهُ أَمَامَکَ , تَعَرَّفْ إِلَى اللهِ فِی الرَّخَاءِ یَعْرِفْکَ فِی الشِّدَّةِ , وَاعْلَمْ أَنَّ مَا أَخْطَأَکَ لَمْ یَکُنْ لِیُصِیبَکَ , وَمَا أَصَابَکَ لَمْ یَکُنْ لِیُخْطِئَکَ , وَاعْلَمْ أَنَّ النَّصْرَ مَعَ الصَّبْرِ , وَأَنَّ الْفَرَجَ مَعَ الْکَرْبِ , وَأَنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا "» .

لغات حدیث :

کُنْتُ خَلْفَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ یَوْمًا : من روزی پشت سر رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم (بر سواری) سوار بودم .

یَا غُلَامُ إِنِّی أُعَلِّمُکَ کَلِمَاتٍ : ای بچه همانا من به تو سخنانی را یاد می دهم . ای بچه همانا من به تو سخنانی را آموزش می دهم .

احْفَظِ اللَّهَ یَحْفَظْکَ : (با عمل به دین) الله را حفظ نما، الله ترا (در سختی ها و مشکلات) محافظت می نماید.

احْفَظِ اللَّهَ تَجِدْهُ تُجَاهَکَ : (با عمل به دین) الله را حفظ نما، الله را در زمان مشکلات رودر رویت می یابی .

إِذَا سَأَلْتَ فَاسْأَلِ اللَّهَ : هرگاه (چیزی) خواستی (فقط) از الله بخواه .

إِذَا اسْتَعَنْتَ فَاسْتَعِنْ بِاللَّهِ : هرگاه کمکی خواستی (فقط) از الله کمک بخوان .

اعْلَمْ أَنَّ الأُمَّةَ لَوْ اجْتَمَعَتْ عَلَى أَنْ یَنْفَعُوکَ بِشَیْءٍ لَمْ یَنْفَعُوکَ إِلَّا بِشَیْءٍ  قَدْ کَتَبَهُ اللَّهُ لَکَ : بدان همانا اگر تمام (افراد) امت جمع شده (و بخواهند) تا به تو نفعی برسانند ، نمی توانند هیچ نفعی به تو برسانند مگر آنچه را که الله (در تقدیر) به نفع تو نوشته است .

وَلَوْ اجْتَمَعُوا عَلَى أَنْ یَضُرُّوکَ بِشَیْءٍ لَمْ یَضُرُّوکَ إِلَّا بِشَیْءٍ قَدْ کَتَبَهُ اللَّهُ عَلَیْکَ : واگر تمام (افراد) امت جمع شده (و بخواهند) تا به تو ضرری بتو برسانند ، نمی توانند هیچ ضرری به تو برسانند ، مگر آنچه را که الله (در تقدیر) برضرر تو نوشته است .

رُفِعَتِ الأَقْلَامُ : قلم های تقدیر(از نوشتن) برداشته شده اند.

جَفَّتْ الصُّحُفُ : (جوهرهای ) صحیفه های (تقدیر) خشک شده اند.

و فی روایة غیرالترمذی : و در روایت غیر از(روایت کتاب سنن) ترمذی (که همان روایت (1043) و... شعب الایمان بیهقی باشد ، چنین آمده است) .

احْفَظِ اللهَ تَجِدْهُ أَمَامَکَ : (با عمل به دین) الله را محافظت نما او را در جلویت می یابی .

تَعَرَّفْ إِلَى اللهِ فِی الرَّخَاءِ یَعْرِفْکَ فِی الشِّدَّةِ : درزمان راحتی  و نعمت الله متعال بشناس در زمان سختی ترا می شناسد .

اعْلَمْ أَنَّ مَا أَخْطَأَکَ لَمْ یَکُنْ لِیُصِیبَکَ : بدان همانا آن چه (از مصیبتها و سختی ها) که از تو خطا رفته (و تو گرفتار آنها نشدی) نبوده که به تو رسیده و توگرفتارآنها گردی .

وَمَا أَصَابَکَ لَمْ یَکُنْ لِیُخْطِئَکَ : و هر آنچه (از مصیبت ها و سختی ها) که به تو رسیده (و توگرفتارآنها) شدی نبوده که از تو بخطا رفته و تو گرفتارآنها نگردی) .

وَاعْلَمْ أَنَّ النَّصْرَ مَعَ الصَّبْرِ : وبدان که قطعا پیروزی با صبر است .

وَأَنَّ الْفَرَجَ مَعَ الْکَرْبِ : و همانا بهمراه غم و اندوه ؛ گشادگی و فرج است .

وَأَنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا : و همانا بهمراه سختی؛ آسانی است .

ترجمه حدیث :

ابوعباس عبدالله بن عباس رضی الله عنهما فرمودند : من روزی پشت سر رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم (بر سواری) سوار بودم که ایشان فرمودند : ای بچه همانا من به تو سخنانی را یاد می دهم (آنها را بخاطر بسپار، و آنها از این قرار اند)، (با عمل به دین) الله را حفظ نما، الله ترا (در سختی ها و مشکلات) محافظت می نماید،(با عمل به دین) الله را حفظ نما، الله را در زمان مشکلات رودر رویت می یابی ، هرگاه (چیزی) خواستی (فقط) از الله بخواه، وهرگاه کمکی خواستی (فقط) از الله کمک بخوان، و(این را خوب) بدان که همانا اگر تمام (افراد) امت جمع شده (و بخواهند) تا به تو نفعی برسانند ، (هرگز) نمی توانند هیچ نفعی به تو برسانند مگر آن نفعی را که الله (در تقدیر) تو نوشته است ، واگر تمام (افراد) امت جمع شده (و بخواهند) تا به تو ضرری برسانند ، (هرگز) نمی توانند هیچ ضرری به تو برسانند ، مگر آن ضرری را که الله (در تقدیر) برعلیه تو نوشته است ، قلم های تقدیر(از نوشتن) برداشته شده اند، (وجوهرهای ) صحیفه های (تقدیر) خشک شده اند.

و در روایت غیر (از روایت سنن) ترمذی (که همان روایت شعب الایمان بیهقی باشد ، این گونه) آمده است : (با عمل به دین) الله را محافظت نما او را در جلویت می یابی ، درزمان راحتی  و نعمت ، الله متعال را بشناس در زمان سختی او ترا می شناسد ، (و این را) بدان همانا آن چه (از مصیبتها و سختی ها) که از تو خطا رفته (و تو گرفتار آنها نشدی) نبوده که به تو رسیده (و توگرفتارآنها گردی) ، و هر آنچه (از مصیبت ها و سختی ها) که به تو رسیده (و توگرفتارآنها) شدی نبوده که از تو بخطا رفته و تو گرفتارآنها نگردی) ، و(این را خوب ) بدان که قطعا پیروزی با صبر است ، و همانا بهمراه غم و اندوه ؛ گشادگی و فرج است، و همانا بهمراه سختی؛ آسانی است .

مسائل حدیث :

از این حدیث مسائل زیربرگرفته و استنباط می شود :

1 - حیوانی همانند اسب، خر و شتررا دوپشته سوارشدن مجازاست. 2 - یاد دادن دین به بچه در سنین کوچکی از سنّت ها تعلیمی رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم می باشد .

3 - هرمسلمانی باید با عمل به دین، الله را حفظ نماید .

4 - هرکس عامل به دین الهی باشد ، الله متعال او را در سختی ها و مشکلات یاری و محافظت می نماید.

5 - هرکس عامل به شریعت باشد ، او را در زمان مشکلات، الله منان را رودر رویش خواهند یافت .

6 - افراد متدین همیشه کامیاب اند زیرا الله متعال در هر حال با آنهاست .

 7 - هرمسلمانی هرچیزی را که می خواهد باید فقط و فقط از الله متعال بخواهد.

8 - هر مسلمانی باید فقط و فقط از الله متعال کمک بخواهد .

9- نفع و ضرر تنها به دست الله متعال است .

10 - نفع و ضرر به دست انسانها نیست .

11- همان نفع و ضرری به انسان می رسد که در تقدیرش نوشته شده باشد .

12- تمام افراد امت هم اگر با هم همکاری کنند نمی توانند تقدیر را عوض کنند .

13 - تقدیر عوض نمی شود .

14 -  قلم های تقدیر زیاد اند .

15- تقدیر در صحیفه های متعددی نوشته شده اند.

16 - هرکس در زمان راحتی و نعمت ها با الله باشد، الله متعال در زمان مشکلات با اوخواهد بود و الله هرگز او را تنها نخواهد گذاشت .

17 - هر مشکلی که در تقدیر انسان باشد، حتما انسان گرفتار آن خواهد شد .

18 - هر مشکلی که در تقدیرانسان نباشد، هرگز انسان گرفتارآن نخواهد گشت .

19- قطعا پیروزی با صبر است .

20 - قطعا بهمراه هرغم و اندوهی ؛ گشادگی و فرجی خواهد بود .

21- هر گز غم ها و سختی ها دائمی نیستند .

22-  همانا بهمراه هرسختی؛ آسانی است .

تفاوت های الفاظ روایت :

درالفاظ این حدیث اربعین با الفاظ این حدیث در دیگر کتب حدیثی تفاوت هایی وجود دارد که بنده به مهم ترین آنها در ذیل اشاره خواهم نمود :

1 - در این روایت اربعین آمده « عَنْ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: کُنْتُ خَلْفَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ یَوْمًا، فَقَالَ: «یَا غُلَامُ إِنِّی أُعَلِّمُکَ کَلِمَاتٍ...» ولی در روایت شماره (1043) شعب الایمان بیهقی این گونه آمده است « عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: کُنْتُ رَدِیفَ النَّبِیِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فَقَالَ: " یَا غُلَامُ أَوْ یَا بُنَیَّ أَوَ لَا أُعَلِّمُکَ کَلِمَاتٍ یَنْفَعُکَ اللهُ بِهِنَّ؟ " قُلْتُ: بَلَى......» و در روایت شماره (9528) شعب الایمان بیهقی این گونه آمده است « عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ عَبَّاسٍ , کَذَا قَالَ: کُنْتُ رَدِیفَ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فَقَالَ: " یَا غُلَامُ , أَلَا أُعَلِّمُکَ کَلِمَاتٍ لَعَلَّ اللهَ أَنْ یَنْفَعَکَ بِهِنَّ؟ " قُلْتُ: بَلَى , یَا رَسُولَ اللهِ » و در روایت شماره (9529) شعب الایمان بیهقی این گونه آمده است « عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ , قَالَ: أَتَیْتُ النَّبِیَّ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ , وَأَنَا غُلَامٌ قَالَ: فَقَالَ لِی: " یَا غُلَامُ ....».

2 - در این روایت اربعین آمده « إِذَا سَأَلْتَ فَاسْأَلِ اللَّهَ، وَإِذَا اسْتَعَنْتَ فَاسْتَعِنْ بِاللَّهِ» ولی در روایت شماره (9529) شعب الایمان بیهقی این گونه آمده است « فَإِذَا سَأَلْتَ فَاسْأَلِ اللهَ , وَإِذَا اعْتَصَمْتَ فَاعْتَصِمْ بِاللهِ » .

3 - در این روایت اربعین این گونه آمده است « وَاعْلَمْ أَنَّ الأُمَّةَ لَوْ اجْتَمَعَتْ عَلَى أَنْ یَنْفَعُوکَ بِشَیْءٍ لَمْ یَنْفَعُوکَ إِلَّا بِشَیْءٍ قَدْ کَتَبَهُ اللَّهُ لَکَ، وَلَوْ اجْتَمَعُوا عَلَى أَنْ یَضُرُّوکَ بِشَیْءٍ لَمْ یَضُرُّوکَ إِلَّا بِشَیْءٍ قَدْ کَتَبَهُ اللَّهُ عَلَیْکَ» ولی درروایت شماره (2763) مسند احمد بن حنبل این مطلب این گونه آمده است « فلو جاءت الأمة ینفعونک بشیء لم یکتبه الله عز وجل لک، لما استطاعت، ولو أرادت أن تضرک بشیء لم یکتبه الله لک، ما استطاعت» و در روایت شماره (2803) مسند احمد بن حنبل این مطلب این گونه آمده است « فلو أن الخلق کلهم جمیعا أرادوا أن ینفعوک بشیء لم یکتبه الله علیک، لم یقدروا علیه، وإن أرادوا أن یضروک بشیء لم یکتبه الله علیک، لم یقدروا علیه» و در روایت شماره (192) شعب الایمان بیهقی این مطلب این گونه آمده است « وَاعْلَمْ أَنَّ الْأُمَّةَ لَوِ اجْتَمَعَتْ عَلَى أَنْ یَنْفَعُوکَ بِشَیْءٍ، لَمْ یَکْتُبْهُ اللهُ لَکَ لَمْ یَقْدِرُوا عَلَى ذَلِکَ، وَلَوِ اجْتَمَعُوا عَلَى أَنْ یَضُرُّوکَ بِشَیْءٍ، لَمْ یَکْتُبْهُ اللهُ عَلَیْکَ لَمْ یَقْدِرُوا عَلَى ذَلِکَ» و در روایت شماره (1043) شعب الایمان بیهقی این مطلب این گونه روایت شده است « فَلَوْ أَنَّ الْخَلْقَ کُلَّهُمْ جَمِیعًا أَرَادُوا أَنْ یَنْفَعُوکَ بِشَیْءٍ لَمْ یَقْضِهِ اللهُ لَکَ لَمْ یَقْدِرُوا عَلَیْهِ، وَإِنْ أَرَادُوا أَنْ یَضُرُّوکَ بِشَیْءٍ لَمْ یَقْضِهِ اللهُ عَلَیْکَ لَمْ یَقْدِرُوا عَلَیْهِ» و در روایت شماره (9528) شعب الایمان بیهقی این مطلب این گونه آمده است « فَلَوِ اجْتَمَعَ الْخَلْقُ عَلَى أَنْ یَنْفَعُوکَ بِشَیْءٍ لَمْ یَکْتُبْهُ اللهُ فِی أُمِّ الْکِتَابِ لَمْ یَسْتَطِیعُوا , وَلَوِ اجْتَمَعَ الْخَلْقُ أَنْ یَضُرُّوکَ بِشَیْءٍ لَمْ یَکْتُبْهُ اللهُ فِی أُمِّ الْکِتَابِ لَمْ یَسْتَطِیعُوا» و در روایت شماره (9529) شعب الایمان بیهقی این مطلب این گونه آمده است « وَاعْلَمْ أَنَّ الْخَلَائِقَ لَوِ اجْتَمَعُوا عَلَى أَنْ یُعْطُوکَ شَیْئًا لَمْ یُرِدِ اللهُ , أَنْ یُعْطِیَکَ لَمْ یَقْدِرُوا عَلَى ذَلِکَ أَوْ یَمْنَعُوا شَیْئًا أَرَادَ اللهُ أَنْ یُعْطِیَکَهُ لَمْ یَقْدِرُوا عَلَى ذَلِکَ» .

4 - در این روایت اربعین این گونه آمده است « رُفِعَتِ الأَقْلَامُ وَجَفَّتْ الصُّحُفُ» ولی درروایت شماره (192) شعب الایمان بیهقی این گونه است « قُضِیَ الْقَضَاءُ وَجَفَّتِ الْأَقْلَامُ، وَطُوِیَتِ الصُّحُفُ» و در روایت شماره (1043) و (9528) شعب الایمان بیهقی این گونه آمده است « قَدْ جَفَّ الْقَلَمُ بِمَا هُوَ کَائِنٌ» و در روایت شماره (9529) شعب الایمان بیهقی این گونه آمده است « وَاعْلَمْ أَنَّ الْقَلَمَ قَدْ جَفَّ بِمَا هُوَ کَائِنٌ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ».

5 - در روایت شماره (1043) شعب الایمان بیهقی این مطلب اضافه ترآمده است که درروایت اربعین نیامده است « وَاعْمَلْ لِلَّهِ بِالشُّکْرِ فِی الْیَقِینِ، وَاعْلَمْ أَنَّ الصَّبْرَ عَلَى مَا تَکْرَهُ خَیْرٌ کَثِیرٌ».

یعنی : با یقین (کامل) شکر گذار الله (متعال) باش، و این را بدان که همانا صبردر اموری که ناپسند می داری خیر زیادی را در بردارد.

6 - در روایت شماره (9528) شعب الایمان بیهقی این مطلب اضافه ترآمده است که درروایت اربعین نیامده است « فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَعْمَلَ لِلَّهِ بِالرِّضَا وَالْیَقِینِ فَافْعَلْ , وَإِنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَإِنَّ فِی الصَّبْرِ عَلَى مَا تَکْرَهُ خَیْرًا کَثِیرًا » .

یعنی : پس اگرمی توانی که با یقین و رضایت (کامل ، به دین) عمل نمائی پس (حتما) این کار را بکن، و اگرنمی توانی (این را بدان که ) قطعا صبردر اموری که ناپسند می داری خیر زیادی را در بردارد.

سند حدیث :

این حدیث با دونوع الفاظ از سه کتاب سنن ترمذی و شعب الایمان و مسند احمد وبرخ دیگر کتب حدیثی روایت شده است که سند هر یک از الفاظ این روایت از قرار زیر می باشد :

1 - سند حدیث در سنن ترمذی :

حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَى قَالَ: أَخْبَرَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ المُبَارَکِ قَالَ: أَخْبَرَنَا لَیْثُ بْنُ سَعْدٍ، وَابْنُ لَهِیعَةَ، عَنْ قَیْسِ بْنِ الحَجَّاجِ، ح وحَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ قَالَ: أَخْبَرَنَا أَبُو الوَلِیدِ قَالَ: حَدَّثَنَا لَیْثُ بْنُ سَعْدٍ قَالَ: حَدَّثَنِی قَیْسُ بْنُ الحَجَّاجِ، المَعْنَى وَاحِدٌ، عَنْ حَنَشٍ الصَّنْعَانِیِّ، عَنْ ابْنِ عَبَّاسٍ ......

2 - سند حدیث در شعب الایمان :

أَخْبَرَنَا أَبُو مُحَمَّدٍ عَبْدُ اللهِ بْنُ یَحْیَى بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ السُّکَّرِیُّ بِبَغْدَادَ، أَخْبَرَنَا إِسْمَاعِیلُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّفَّارُ، حَدَّثَنَا عَبَّاسُ بْنُ عَبْدِ اللهِ التَّرْقُفِیُّ، حَدَّثَنَا أَبُو عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْمُقْرِئُ، حَدَّثَنَا نَافِعُ بْنُ یَزِیدَ، وَابْنُ لَهِیعَةَ، وَکَهْمَسُ بْنُ الْحَسَنِ، وَهَمَّامُ بْنُ یَحْیَى، عَنْ قَیْسِ بْنِ الْحَجَّاجِ الزُّرَقِیِّ، عَنْ حَنَشٍ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ....

3 - سند حدیث در مسند احمد بن حنبل :

حدثنا یحیى بن إسحاق، حدثنا ابن لهیعة، عن نافع بن یزید، أن قیس بن الحجاج، حدثه، أن حنشا حدثه، أن ابن عباس....

در سند هر سه کتاب مذکور«ابن لهیعه» که همان «عبد الله بن لهیعه» وجود دارد که ایشان بعد از سوختن کتابهایشان دچاراختلال هواس شده اند لذا روایتهای ایشان داری ضعف می باشند، ولی در سند ترمذی « لَیْثُ بْنُ سَعْدٍ » و در روایت شعب الایمان « نَافِعُ بْنُ یَزِیدَ، وَکَهْمَسُ بْنُ الْحَسَنِ، وَهَمَّامُ بْنُ یَحْیَى » متابع ایشان می باشند، لذا این حدیث صحیح می باشد .

منابع حدیث :

این حدیث در کتب متعدد حدیثی روایت شده است که بنده در ذیل به مهم ترین آنها اشاره خواهم نمود :

1 - سنن ترمذی ، حدیث شماره (2516) .

2 - مسند احمد بن حنبل، حدیث شماره (2669) و..

3 - شعب الایمان بیهقی ، حدیث شماره (192)و...

این حدیث علاوه از کتب مذکور در بسیاری از کتب حدیثی دیگرنیز روایت شده است .