۩۩۩ قـــرآن و سنّت زنــــده بــــاد ۩۩۩

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَا تَوَلَّوْا عَنْهُ وَأَنْتُمْ تَسْمَعُونَ (20) (سوره انفال)

۩۩۩ قـــرآن و سنّت زنــــده بــــاد ۩۩۩

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَا تَوَلَّوْا عَنْهُ وَأَنْتُمْ تَسْمَعُونَ (20) (سوره انفال)

تقلید و اتباع از دیدگاه علماء

فرق تقلید با اتباع از دیدگاه علماء رحمهم الله 

 

آنچه که امروز از آن بحث و گفتگو خواهیم نمود، مسأله (فرق تقلید و اتباع) در لغت واصطلاح است وبرای واضح شدن این مطلب باید در باره امور ذیل بحث نمود:

1- معنای لغوی واصطلاحی تقلید چیست ؟

2 - معنای لغوی و اصطلاحی اتباع چیست؟

3- آیا معنای لغوی اتباع با معنای اصطلاحی آن فرقی دارد یاخیر؟.

4-وعمل به قرآن و پیروی ازاحادیث رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم و یا عمل به گفته کسی بنا بر دلیل؛ تقلید است ویا اتباع ؟.

6 - و آیا ائمه اربعه رضی الله عنهم به ما دستور داده اند که از آنها تقلید کنیم ویا اینکه گفته اند که از کتاب الله و سنت اتباع کنیم؟ .

بنده در ذیل برای پاسخ به این سوالات؛ گفتار ائمه اربعه رضی الله عنهم ، اقوال اهل فن و نظریات علماء بزرگواررحمهم الله را بیان خواهم نمود.

قبل از همه توجه دهید به آنچه علامه جمال الدین ابوالفرج عبدالرحمن بن الجوزی متوفی 597هجری قمری در کتاب (نزهة النواظر فی علم الوجوه والنظائر) در باره معنای لغوی کلمه (اتباع) و کاربرد واستعمال آن در قرآن بیان نموده است:

ایشان در اولین بحث کتابش بحث (أبواب الوجهین،1- باب الاتباع) فرموده است:

اصل (اتباع) این است که کسی را تعقیب و دنبال نمودن و گاهی نیز این کلمه در(پیروی از) دین و عقل و عمل (فردی) نیز بکاربرده می شود .

مفسرین در قرآن (اتباع) را به همین دو معنی ترجمه وتفسیر نمودند:

به معنای تعقیب و دنبال نمودن در قرآن این چنین آمده:

فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ بِجُنُودِهِ ... سوره طه آیه 78﴾

 یعنی : پس فرعون با لشکریانش آنها را دنبال وتعقیب کرد .....

ومانند آیه : فَأَتْبَعُوهُم مُّشْرِقِینَ  (سوره شعراء، آیه60

یعنی : پس هنگام برآمدن آفتاب آنها را تعقیب و دنبال کردند .

وبه معنای دوم یعنی (پیروی نمودن از فردی) آمده همانند:

إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُواْ مِنَ الَّذِینَ اتَّبَعُواْ وَرَأَوُاْ الْعَذَابَ وَتَقَطَّعَتْ بِهِمُ الأَسْبَابُ ﴿166﴾ وَقَالَ الَّذِینَ اتَّبَعُواْ لَوْ أَنَّ لَنَا کَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ کَمَا تَبَرَّؤُواْ مِنَّا کَذَلِکَ یُرِیهِمُ اللّهُ أَعْمَالَهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَیْهِمْ وَمَا هُم بِخَارِجِینَ مِنَ النَّارِ ﴿167﴾(سوره بقره)

یعنی : آنگاه که پیشوایان از پیروان بیزارى جویند و عذاب را مشاهده کنند و میانشان پیوندها بریده گردد (166) و پیروان مى‏گویند کاش براى ما بازگشتى بود تا همان گونه که [آنان] از ما بیزارى جستند [ما نیز] از آنان بیزارى مى‏جستیم این گونه خداوند کارهایشان را که بر آنان مایه حسرتهاست به ایشان مى‏نمایاند وآنان از آتش بیرون‏ آینده نیستند (167)

وهمانند آیه : وَقَالَ الْمَلأُ الَّذِینَ کَفَرُواْ مِن قَوْمِهِ لَئِنِ اتَّبَعْتُمْ شُعَیْباً إِنَّکُمْ إِذاً لَّخَاسِرُونَ (سوره اعراف، آیه90) .

یعنی : و سران قومش که کافر بودند گفتند اگر از شعیب پیروى کنید در این صورت قطعا زیانکارید

و مانند آیه : وَبَرَزُواْ لِلّهِ جَمِیعًا فَقَالَ الضُّعَفَاء لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُواْ إِنَّا کُنَّا لَکُمْ تَبَعًا فَهَلْ أَنتُم مُّغْنُونَ عَنَّا مِنْ عَذَابِ اللّهِ مِن شَیْءٍ قَالُواْ لَوْ هَدَانَا اللّهُ لَهَدَیْنَاکُمْ سَوَاء عَلَیْنَآ أَجَزِعْنَا أَمْ صَبَرْنَا مَا لَنَا مِن مَّحِیصٍ 

(سوره ابراهیم، آیه 21

یعنی : و همگى در برابرالله ظاهر مى‏شوند پس ناتوانان به گردنکشان مى‏گویند ما پیروان شما بودیم آیا چیزى از عذاب الله را از ما دور مى‏کنید مى‏گویند اگر الله ما را هدایت کرده بود قطعا شما را هدایت مى‏کردیم چه بى‏تابى کنیم وچه صبر نماییم براى ما یکسان است ما را راه گریزى نیست

و همانند : قَالُوا أَنُؤْمِنُ لَکَ وَاتَّبَعَکَ الْأَرْذَلُونَ (سوره شعراء، آیه 111)

یعنی : گفتند آیا به تو ایمان بیاوریم و حال آنکه فرومایگان از تو پیروى کرده‏اند

این بود معنای لغوی اتباع و کار برد واستعمالش در قرآن حالا توجه دهیم به معنای لغوی و اصطلاحی تقلید و معنای اصطلاحی اتباع از دیدگاه ائمه اربعه رضی الله عنهم وعلماء و اوصولین رحمهم الله :

(1)التَّقْلِیدُ لُغَةً :وَضْعُ الشَّیْءِ فِی الْعُنُقِ مُحِیطًا بِهِ وَعُرْفًا أَخْذُ مَذْهَبِ الْغَیْرِ بِلَا مَعْرِفَةِ دَلِیلِهِ فَالرُّجُوعُ إلَى قَوْلِهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ وَإِلَى الْمُفْتِی ، وَالْإِجْمَاعِ ، وَالْقَاضِی إلَى الْعُدُولِ : لَیْسَ بِتَقْلِیدٍ ، وَلَوْ سُمِّیَ تَقْلِیدًا لَسَاغَ وَیَحْرُمُ فِی مَعْرِفَةِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى ، وَالتَّوْحِیدِ وَالرِّسَالَةِ وَأَرْکَانِ الْإِسْلَامِ الْخَمْسِ ، وَنَحْوِهَا مِمَّا تَوَاتَرَ وَاشْتَهَرَ

تقلید در لغت گردن بندی را به دورگردن انداختن و دراصطلاح یعنی :مذهب فرد دیگری را را بدون شناخت دلیل آن پذیرفتن، لذا رجوع به گفتار رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم ، وروجوع به مفتی و رجوع به اجماع ......تقلید نیست واگر تقلید هم نامیده شود(ازنظرلغوی)گنجایش دارد ولی در باره شناخت الله سبحانه و تعالی، توحید، رسالت ،ارکان پنج گانه اسلام و همانند اینها که متواتر و مشهوراند تقلید حرام است.

 (مختصر التحریرفی أصول الفقه ،تألیف : محمد بن أحمد بن عبد العزیز بن علی الفتوحی المعروف بابن النجار المتوفى سنة 972 هـ )

(2)التقلید هوالأخذ بقول الغیر، أما الأخذ بالکتاب والسنة والإجماع فلا یسمى تقلیدًا وإنما هو اتباع.

تقلید یعنی :گفته ی دیگری را پذیرفتن ، لذا عمل و پذیرفتن کتاب الله وسنت واجماع را تقلید نمی گویند بلکه اتباع است .

(معالم الاصول تألیف: محمَّد بنْ حسَیْن بن حَسنْ الجیزانی)

(3)التقلید لغة:وضع الشیء فی العنق محیطاً به کالقلادة. واصطلاحاً: اتباع من لیس قوله حجة.

فخرج بقولنا: "من لیس قوله حجة" ؛ اتباع النبی صلّى الله علیه وسلّم، واتباع أهل الإجماع، واتباع الصحابی، إذا قلنا أن قوله حجة، فلا یسمى اتباع شیء من ذلک تقلیداً؛ لأنه اتباع للحجة.

تقلید در لغت گردن بندی را به دورگردن انداختن و دراصطلاح یعنی :ازفردی که گفته اش حجت و دلیل نیست پیروی نمودن ، از این که گفتم (گفته اش حجت و دلیل نیست)پیروی از رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم ، پیروی از اجماع و پیروی از صحابه اگر بگوییم که اقولشان حجت است از معنای تقلید بیرون شد زیرا به هیچ یک از اینها تقلید گفته نمی شود زیرا در پیروی از اینها اتباع و پیروی از دلیل وحجت است .

(الاصول من علم الاصول:تألیف :محمد بن صالح العثیمین معروف به ابن عثیمین)

(4) التقلید لُغَةً : جَعْلُ شَیْءٍ فِی الْعُنُقِ مُحِیطًا بِهِ ، وَالشَّیْءُ قِلَادَةٌ .

وَشَرْعًا :قَبُولُ قَوْلِ الْغَیْرِ مِنْ غَیْرِ حُجَّةٍ ، وَلَیْسَ قَبُولُ قَوْلِ النَّبِیِّ - صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ - تَقْلِیدًا ، إِذْ هُوَ حُجَّةٌ فِی نَفْسِهِ .

تقلیددرلغت یعنی: گردن بندی را به دورگردن انداختن ودراصطلاح شریعت: گفته ی دیگری را به دون دلیل پذیرفتن ، لذا احادیث رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم را پذیرفتن تقلید نیست زیرا خود آنها بنفسه حجت اند.

(مختصرالروضة :نوشته: نَجْمُ الدِّینِ سُلَیْمَانُ بْنُ عَبْدِ الْقَوِیِّ الطُّوفِیُّ

(5) أما (التقلید) فعبارة عن العمل بقول الغیر من غیر حجة ملزمة.

وعلى هذا، فالرجوع إلى قول النبی علیه السلام، وإلى ما أجمع علیه أهل العصر من المجتهدین، ورجوع العامی إلى قول المفتی، ...... لا یکون تقلیدا.

تقلید یعنی : به گفته ی کسی که قولش حجت و دلیل الزامی نیست عمل نمودن ، بنا براین رجوع به احادیث رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم ، وهمچنین رجوع به اجماع مجتهدین یک زمان و رجوع عامی به گفته و قول مفتی تقلید نمی باشد .

(الاحکام فی أصول الأحکام ،تألیف :علامه علی بن محمد الآمدی متوفی 631هجری قمری)

(6) ابن عبدالبررحمه الله در کتاب (جامع بیان العلم و فضله ) بابی بعنوان (فساد التقلید و نفیه، و الفرق بین التقلید و الاتباع) یعنی : نادرستی و رد تقلید، و فرق در میان تقلید واتباع ، بحث نموده و کاملا فرق بین این دو و رد تقلید را به اثبات رسانده است.

(7) امام احمد بن حنبل رضی الله عنه در باره اتباع می فرماید:

 الاتباع أن یتبع الرجل ما جاء عن النبی صلى الله علیه وسلم وعن أصحابه ثم هو من بعد التابعین مخیر.

یعنی :اتباع این است که فرد از آنچه که از رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم و از یارانش بثبوت رسیده پیروی کند سپس اودر (پذیرفتن گفتار) تابعین و بعد از آنها مختار است .

(مقدمه :صفة الصلاة آلبانی با حواله کتابی که این قول را از آن نقل نموده)

(8)دراینجا مناسب است که از هریک از ائمه اربعه رضی الله عنهم قولی را نیز در باره تقلید بیان نمایم تا برای همه واضح گردد که ائمه اربعه رضی الله عنهم نظرشان در باره تقلید چه بوده است :

1- امام ابوحنیفه رضی الله عنه می فرماید:

لا یحل لأحد أن یأخذ بقولنا ما لم یعلم من أین أخذناه .

یعنی: برای هیچ کس جائز نیست که گفته ما را بگیرد تا اینکه نداند که ما آن را از کجا گرفته ایم .

(مقدمه :صفة الصلاة آلبانی با حواله کتابی که این قول را از آن نقل نموده)

2- امام مالک رضی الله عنه می فرماید:

 إنما أنا بشر أخطئ وأصیب فانظروا فی رأیی فکل ما وافق الکتاب والسنة فخذوه وکل ما لم یوافق الکتاب والسنة فاترکوه .

یعنی: همانا من بشرم خطا می کنم و درست نیز می گویم به نظریات من نگاه کنید هر آنچه با کتاب الله وسنت برابری داشت آن را بگیرید و هر آنچه که با کتاب الله وسنت برابری نداشت آن را ترک کنید.

(مقدمه :صفة الصلاة آلبانی با حواله کتابی که این قول را از آن نقل نموده)

3- امام شافعی رضی الله عنه می فرماید:

أجمع المسلمون على أن من استبان له سنة عن رسول الله صلى الله علیه وسلم لم یحل له أن یدعها لقول أحد .

یعنی: مسلمانان بر این اتفاق نظر دارند که اگربرای کسی در مسئله ای سنت رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم روشن و ثابت شد برای او جائز نیست که گفته رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم را بنا بر گفته کس دیگری رها و ترک کند.

(مقدمه :صفة الصلاة آلبانی با حواله کتابی که این قول را از آن نقل نموده)

4- امام احمد بن حنبل رضی الله عنه می فرماید:

لا تقلدنی ولا تقلد مالکا ولا الشافعی ولا الأوزاعی ولا الثوری وخذ من حیث أخذوا

یعنی: نه از من تقلید کنید و نه هم از مالک ونه ازشافعی ونه ازأوزاعی ونه هم از ثوری بلکه از همانجائی بگیرید که آنها گرفته اند  .

(مقدمه :صفة الصلاة آلبانی با حواله کتابی که این قول را از آن نقل نموده)

ناگفته نماند که بنده اقوال ائمه اربعه رضی الله عنهم را در رد تقلید تحت مقاله ای به نام (تقلید از دیدگاه ائمه رضی الله عنهم )در همین وبلاگ نوشتم که شما می توانید به آن رجوع نموده و با دقت آن را مورد مطالعه قرار دهید تا حقیقت امر برایتان واضح گردد.

در پایان مناسب می دانم که خلاصه گفتارائمه اربعه رضی الله عنهم و علماء بزگوار رحمهم الله را به ترتیب زیر بیان نمایم :

1- تقلید در لغت به معنای گردن بندی را به دورگردن انداختن.

2- اتباع در لغت به معنای تعقیب نمودن و ازکسی پیروی کردن.

3- تقلید دراصطلاح حرف کسی را که دلیل نیست بدون دلیل پذیرفتن .

4 - اتباع دراصطلاح یعنی: به قرآن وسنت عمل نمودن و یا اینکه حرف کسی را با دلیل پذیرفتن .

5 - اتباع مورد ستایش و تقلید مورد نکوهش است .

6- ائمه اربعه رضی الله عنهم به ما دستور داده وسفارش نموده اند تا از آنها تقلید نکنیم بلکه از قرآن وسنت پیروی نمائیم .