حدیث نهم اربعین نووی
متن حدیث :
عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ عبدالرحمن بن صخر رضی الله عنه، قال سمعت رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ یَقُولُ: «مَا نَهَیْتُکُمْ عَنْهُ، فَاجْتَنِبُوهُ وَمَا أَمَرْتُکُمْ بِهِ فَافْعَلُوا مِنْهُ مَا اسْتَطَعْتُمْ، فَإِنَّمَا أَهْلَکَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ کَثْرَةُ مَسَائِلِهِمْ، وَاخْتِلَافُهُمْ عَلَى أَنْبِیَائِهِمْ».
لغات حدیث :
مَا نَهَیْتُکُمْ عَنْهُ : آنچه شما را ازآن ممانعت نموده ام، آنچه شمارا ازآن نهی و جلوگیری نموده ام .
فَاجْتَنِبُوهُ : پس ازآن پرهیزکنید، پس ازآن کناره گیری و دوری نمائید.
وَمَا أَمَرْتُکُمْ بِهِ : و آنچه شما را بدان دستوردادم .
فَافْعَلُوا مِنْهُ : پس ازآن عمل کنید، پس به آن عمل کنید.
مَا اسْتَطَعْتُمْ : آنقدرکه می توانید، تا حدی که شما توان دارید.
فَإِنَّمَا أَهْلَکَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ : همانا هلاک نموده کسانی را که پیش ازشما بودند، همانا به هلاکت انداخته امت های پیش از شما را .
کَثْرَةُ مَسَائِلِهِمْ : زیاد سوال نمودن آنان ، سوالهای زیاد آنان .
وَاخْتِلَافُهُمْ عَلَى أَنْبِیَائِهِمْ: و اختلافشان برپیامبرانشان ، و اختلاف نمودن با پیامبرانشان .
ترجمه حدیث :
ابوهریره عبدالرحمن بن صخررضی الله عنه فرمودند : من ازرسول الله صلی الله علیه و آله وسلم شنیده ام که می فرمایند: آنچه شما را ازآن ممانعت نموده ام پس ازآن پرهیز(و دوری) کنید، وبه هر آنچه شما را دستوردادم پس به حد توان به آن عمل کنید، همانا کسانی را که پیش ازشما بوده اند، زیاد سوال نمودن آنان و اختلافشان برپیامبرانشان هلاک نموده است .
مسائل حدیث :
ازاین حدیث مطالب و مسائل زیرفهمیده می شود:
1 - اطاعت از رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم ضروری است.
2 - گفتار و سنّت های رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم حجّت و دلیل اند .
3 - تمام گفتار رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم بردو محور امر و نهی می چرخند.
4 - درترک منهایات شرعی بجزغلبه بر شیطان و هوای نفس دیگرتوان خاص نیاز ندارد.
5- درعمل به دستورات و اوامراجرائی شرعی علاوه برغلبه برشیطان و هوای نفس نیاز به توان و قدرت عمل دارد.
6 - در شریعت برای «عمل» ، «توان برعمل» لازمی است و هرکجا که توان نباشد یا حکم اسلامی کاملا برداشته می شود و یاد ترمیمی درآن ایجاد می شود ، بعنوان مثال فقیر توان پرداخت زکات ورفتن به حج را ندارد ، این دو رکن اسلام ازاو تا زمان بدست آوردن توان ساقط شده است واما کسی که بنا بربیماری توان ایستادن درنماز را ندارد اسلام ایستادن ترمیم نموده و اجازه نشسته نماز خواندن را به او داده است و یا اینکه اگرکسی بنا برعذری توان استفاده ازآب را به هنگام وضو و یا غسل ندارد، اسلام این حکمش را ترمیم نموده و به او اجازه تیمیم زدن را داده است، این است که می گویند دین اسلام آسان است و در سختی وجود ندارد .
7- سوالهای بی جا و یا سوالهایی شرعی که بعد ازگرفت پاسخ به آنها عمل نشود باعث هلاکت می گردد، و یکی از علتهای هلاکت امتهای پیشین نیز همین بوده است.
8 - اختلاف با پیامبران الهی علیهم السلام و عمل نکردن به دستورات آنان باعث هلاکت می گردد و یکی از عمده ترین علتهای هلاکت امتهای قبلی نیزهمین جریان بوده است.
تفاوت های راویت :
درالفاظ این روایت اربعین نووی با الفاظ سایر کتب حدیثی در این روایت تفاوت هایی وجود دارد که در ذیل بیان می شود :
1 - در ابتدای روایت شماره (7288) صحیح بخاری این جمله «دَعُونِی مَا تَرَکْتُکُمْ» آمده است ودر روایت شماره (2679) سنن ترمذی آمده است «اتْرُکُونِی مَا تَرَکْتُکُمْ» و در روایت شماره (2) سنن ابن ماجه و برخ دیگر از کتب حدیثی این گونه آمده است «ذَرُونِی مَا تَرَکْتُکُمْ».
2 - در روایت شماره (1337) صحیح مسلم این جمله آمده « عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ، قَالَ: خَطَبَنَا رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ، فَقَالَ: «أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ فَرَضَ اللهُ عَلَیْکُمُ الْحَجَّ، فَحُجُّوا»، فَقَالَ رَجُلٌ: أَکُلَّ عَامٍ یَا رَسُولَ اللهِ؟ فَسَکَتَ حَتَّى قَالَهَا ثَلَاثًا، فَقَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ: " لَوْ قُلْتُ: نَعَمْ لَوَجَبَتْ، وَلَمَا اسْتَطَعْتُمْ "، ثُمَّ قَالَ: «ذَرُونِی مَا تَرَکْتُکُمْ» است ولی در این روایت اربعین نیست ودر ابتدای روایت شماره (2619) سنن نسائی این گونه آمده است «عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ، قَالَ: خَطَبَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ النَّاسَ، فَقَالَ: «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ، قَدْ فَرَضَ عَلَیْکُمُ الْحَجَّ» فَقَالَ رَجُلٌ: فِی کُلِّ عَامٍ؟ فَسَکَتَ عَنْهُ حَتَّى أَعَادَهُ ثَلَاثًا، فَقَالَ: «لَوْ قُلْتُ نَعَمْ، لَوَجَبَتْ، وَلَوْ وَجَبَتْ، مَا قُمْتُمْ بِهَا، ذَرُونِی مَا تَرَکْتُکُمْ» . ودر روایت شماره (3704) صحیح ابن حبان این گونه آمده است : «أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ خَطَبَ فَقَالَ «یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ قَدِ افْتَرَضَ عَلَیْکُمُ الْحَجَّ»، فَقَامَ رَجُلٌ، فَقَالَ: أَکُلُّ عَامٍ یَا رَسُولَ اللَّهِ؟، قَالَ: فَسَکَتَّ عَنْهُ حَتَّى أَعَادَهَا ثَلَاثَ مَرَّاتٍ، قَالَ: «لَوْ قُلْتُ: نَعَمْ، لَوَجَبَتْ، وَلَوْ وَجَبَتْ مَا قُمْتُمْ بِهَا، ذَرُونِی مَا تَرَکْتُکُمْ،» و شبیه روایت ابن حبان در روایت شماره (10607) مسند احمد بن حنبل آمده است .
3 - دراین روایت اربعین آمده است « مَا نَهَیْتُکُمْ عَنْهُ، فَاجْتَنِبُوهُ » ولی در روایت شماره (7288) صحیح بخاری و روایت شماره (2619) سنن نسائی این جمله این گونه آمده است « فَإِذَا نَهَیْتُکُمْ عَنْ شَیْءٍ فَاجْتَنِبُوهُ» و در روایت شماره (1337) صحیح مسلم این جمله این گونه آمده است « وَإِذَا نَهَیْتُکُمْ عَنْ شَیْءٍ فَدَعُوهُ» و در روایت شماره (1) سنن ابن ماجه این گونه آمده است « وَمَا نَهَیْتُکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» و در روایت شماره (2) سنن ابن ماجه این گونه آمده است « وَإِذَا نَهَیْتُکُمْ عَنْ شَیْءٍ فَانْتَهُوا» و در روایت شماره (9887) مسند احمد بن حنبل این گونه آمده است « وما نهیتکم عنه فدعوه أو ذروه».
4 - دراین روایت اربعین این گونه آمده است « وَمَا أَمَرْتُکُمْ بِهِ فَافْعَلُوا مِنْهُ مَا اسْتَطَعْتُمْ » ولی در روایت شماره (7288) صحیح بخاری این گونه آمده است « وَإِذَا أَمَرْتُکُمْ بِأَمْرٍ فَأْتُوا مِنْهُ مَا اسْتَطَعْتُمْ » و در روایت شماره (1337) صحیح مسلم این گونه آمده است « فَإِذَا أَمَرْتُکُمْ بِشَیْءٍ فَأْتُوا مِنْهُ مَا اسْتَطَعْتُمْ » و در روایت شماره (2619) سنن نسائی این گونه آمده است « فَإِذَا أَمَرْتُکُمْ بِالشَّیْءِ فَخُذُوا بِهِ مَا اسْتَطَعْتُمْ » و در روایت شماره (2679) سنن ترمذی این گونه آمده است « فَإِذَا حَدَّثْتُکُمْ، فَخُذُوا عَنِّی » و در روایت شماره (1) سنن ابن ماجه این گونه آمده است « مَا أَمَرْتُکُمْ بِهِ فَخُذُوهُ » و درروایت شماره (2) سنن ابن ماجه این گونه روایت شده است « فَإِذَا أَمَرْتُکُمْ بِشَیْءٍ فَخُذُوا مِنْهُ مَا اسْتَطَعْتُمْ ».
5 - در این روایت اربعین این چنین آمده است « فَإِنَّمَا أَهْلَکَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ کَثْرَةُ مَسَائِلِهِمْ، وَاخْتِلَافُهُمْ عَلَى أَنْبِیَائِهِمْ»، ولی در روایت شماره (7288) صحیح بخاری این گونه آمده است « إِنَّمَا هَلَکَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ بِسُؤَالِهِمْ وَاخْتِلاَفِهِمْ عَلَى أَنْبِیَائِهِمْ » و در روایت شماره (1337) صحیح مسلم این گونه آمده است « فَإِنَّمَا هَلَکَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ بِکَثْرَةِ سُؤَالِهِمْ وَاخْتِلَافِهِمْ عَلَى أَنْبِیَائِهِمْ » و در روایت شماره (2619) سنن نسائی و روایت شماره (2679) سنن ترمذی و روایت شماره (2) سنن ابن ماجه این گونه آمده است « فَإِنَّمَا هَلَکَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ بِکَثْرَةِ سُؤَالِهِمْ، وَاخْتِلَافِهِمْ عَلَى أَنْبِیَائِهِمْ » و در روایت شماره (9887) مسند احمد بن حنبل این گونه آمده است « فإنما هلک أهل الکتاب قبلکم - أو من کان قبلکم - بکثرة اختلافهم على أنبیائهم، وکثرة سؤالهم ».
منابع حدیث :
این روایت اربعین دربسیاری از کتب حدیثی روایت شده که در ذیل به عمده ترین آنها اشاره خواهد شد :
1 - صحیح بخاری ، حدیث شماره (7288).
2 - صحیح مسلم ، حدیث شماره (1337).
3 - سنن نسائی ، حدیث شماره (2619).
4 - سنن ترمذی ، حدیث شماره (2679).
5 - سنن ابن ماجه ، حدیث شماره (1 و 2) .
علاوه ازکتب مذکور این روایت اربعین دربسیاری از دیگر کتب حدیثی نیز روایت شده است.
حدیث هشتم اربعین نووی
متن حدیث :
عَنِ ابْنِ عُمَرَ، أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: «أُمِرْتُ أَنْ أُقَاتِلَ النَّاسَ حَتَّى یَشْهَدُوا أَنْ لاَ إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، وَأَنَّ مُحَمَّدًا رَسُولُ اللَّهِ، وَیُقِیمُوا الصَّلاَةَ، وَیُؤْتُوا الزَّکَاةَ، فَإِذَا فَعَلُوا ذَلِکَ عَصَمُوا مِنِّی دِمَاءَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ إِلَّا بِحَقِّ الإِسْلاَمِ، وَحِسَابُهُمْ عَلَى اللَّهِ تعالی».
لغات حدیث :
أُمِرْتُ : دستور داده شده ام، به من (پیامبر، از جانب الله دستورداده شده است.
أَنْ أُقَاتِلَ النَّاسَ : تا با مردم بجنگم ، تا با مردم درگیرشوم .
حَتَّى یَشْهَدُوا : تا اینکه گواهی دهند، تا اینکه (به کلمه توحید) گواهی دهند
لاَ إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ : بجز الله دیگر معبود به حقی نیست.
وَیُقِیمُوا الصَّلاَةَ : و تا نماز را برپا بدارند، و نماز را برپا می دارند.
وَیُؤْتُوا الزَّکَاةَ : و تا زکات راپرداخت نمایند، ونمازرا برپرداخت نمی نمایند.
فَإِذَا فَعَلُوا ذَلِکَ : وآنگاه که این کارها راکردند، و چون این اعمال (مذکور) را انجام دادند .
عَصَمُوا مِنِّی : از من محفوظ نمودند، از(گرفت) من حفظ کردند .
دِمَاءَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ : خونهایشان و اموالشان را، جانهایشان و مال وثروتشان را.
إِلَّا بِحَقِّ الإِسْلاَمِ : مگر به حق اسلام ، بجزبه حق اسلام .
وَحِسَابُهُمْ عَلَى اللَّهِ تعالی : و حساب آنها برالله بالا و برتر است، حساب (دورن) آنها برالله متعال است .
ترجمه حدیث :
ابن عمررضی الله عنه روایت نمودند همانا رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند: (ازجانب الله متعال) دستور داده شده ام، تا با مردم (کافر) بجنگم ، تا اینکه گواهی دهند که بجزالله (متعال) دیگر معبود به حقی نیست ، و قطعا محمّد (صلی الله علیه وآله وسلم، پیامبرو) فرستاده الله (متعال) است و (تا اینکه) نماز را برپا بدارند و (تا اینکه) زکات (اموالشان) را پرداخت نمایند، و چون این اعمال (بیان شده) را انجام دادند (آن وقت است که) آنها خونهایشان و اموالشان را از(گرفت) من حفظ کرده اند ، مگر اینکه حقی از حقوق اسلام به آنها تعلق بگیرد (که آن وقت گرفت و مؤاخذه خواهند شد) و حساب (دورنی وقلبی) آنها برالله متعال است .
مسائل حدیث :
ازحدیث بالا مسائل زیربرگرفته و استنباط می شود :
1 - پیامبراسلام صلی الله علیه وآله وسلم و امت اسلامی از جانب الله متعال به جهاد با کفار دستورداده شده اند.
2 - جهاد اسلامی فقط با کفاراست ، درگیریهای مسلمانان با یکدیگر درجهان اسلام جهاد اسلامی نیست.
3- هدف از جهاد اسلامی آوردن مردم به سوی توحید و عمل به ارکان و اعمال اسلامی است .
4 - اقرار به توحید ورسالت و برپائی نماز و پرداخت زکات باعث حفظ جان و مال افراد می گردد.
5- حفظ مال و جانش کافر بعهده اسلام نیست مگر اینکه دارای عهد نامه اسلامی و ذمی باشد .
6 - اقرار به توحید و رسالت وبرپائی نمازو پرداخت زکات از مهم ترین دستورات اسلامی است که درحدیث صحیح دیگری این امور ازارکان اسلام قرارداده شده اند.
7 - اسلام دارای حقوقی است که باید هرمسلمانی آنها را رعایت نماید.
8- هرمسلمانی که حقوق اسلام رارعایت نکند اسلام او را گرفت و مؤاخذه می نماید .
9 - گرفت ها و مؤاخذهای اسلامی گاهی مالی و گاهی جانی است .
10 - محاسبه درونی و قلبی افراد کار الله متعال است .
11- اسلام دراین دنیا فقط بظاهرافراد نگاه و مؤاخذه و گرفت می کند، وبه دورن و باطن افراد کاری ندارد.
تفاوت های روایت :
درالفاظ این حدیث اربعین با الفاظ همین روایت درکتب حدیثی تفاوت هایی وجود دارد که از قرار زیرمی باشند:
1 - در این روایت اربعین این گونه آمده است « وَأَنَّ مُحَمَّدًا رَسُولُ اللَّهِ » ولی درروایت شماره (175) و (219) صحیح ابن حبان این گونه آمده است « وَأَنِّی رَسُولُ اللَّهِ ».
2 - دراین روایت اربعین آمده است« فَإِذَا فَعَلُوا ذَلِکَ عَصَمُوا مِنِّی دِمَاءَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ إِلَّا بِحَقِّ الإِسْلاَمِ، وَحِسَابُهُمْ عَلَى اللَّهِ تعالی» ولی در روایت شماره (22) صحیح مسلم این گونه آمده است « فَإِذَا فَعَلُوا، عَصَمُوا مِنِّی دِمَاءَهُمْ، وَأَمْوَالَهُمْ إِلَّا بِحَقِّهَا، وَحِسَابُهُمْ عَلَى اللهِ » و در روایت شماره (898) سنن دارقطنی این گونه آمده است « فَإِذَا فَعَلُوا ذَلِکَ عَصَمُوا مِنِّی دِمَاءَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ إِلَّا بِحَقِّ الْإِسْلَامِ , وَحِسَابُهُمْ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ ».
ناگفته نماند که در آخرروایت ابن عمر رضی الله عنه در اربعین نووی کلمه « عَلَى اللَّهِ تعالی» آمده است که درهیچ یک از صحیح بخاری و صحیح مسلم و سایر کتب حدیثی نیامده است بلکه در برخی از کتب « عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ » آمده است همانگونه که ذکر نموده ام .
منابع حدیث :
این حدیث اربعین دربسیاری از کتب حدیثی روایت شده که در ذیل به برخی از آنها اشاره خواهد شد :
1 - صحیح بخاری ، حدیث شماره (25) .
2 - صحیح مسلم ، حدیث شماره (22) .
3- صحیح ابن حبان ، حدیث شماره (175) و (219).
4- السنن الکبری ، امام بیهقی ، حدیث شماره (5141) ووو.
5- سنن دارقطنی ، حدیث شماره (898) .
علاوه از کتب مذکور این حدیث در برخ دیگرکتب حدیثی نیز روایت شده است ، ناگفته نماند که متن این حدیث را استادآلبانی رحمه الله متواتر دانسته است.
حدیث هفتم اربعین نووی
متن حدیث :
عَنْ ابی رقیة تَمِیم بن اوس الدَّارِیِّ رضی الله عنه أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ، قَالَ: «الدِّینُ النَّصِیحَةُ» قُلْنَا: لِمَنْ؟ قَالَ: «لِلَّهِ وَلِکِتَابِهِ وَلِرَسُولِهِ وَلِأَئِمَّةِ الْمُسْلِمِینَ وَعَامَّتِهِمْ».
لغات حدیث :
الدِّینُ : دین ، دین اسلام .
النَّصِیحَةُ : نصیحت ، اخلاص ، تصفیه و پاکی، مخلصانه خیرخواهی نمودن.
لِمَنْ؟ : برای چه کسی؟ برای چه کسانی ؟
لِلَّهِ : برای الله ، برای معبود به حق ، برای تنها ذاتی که لیاقت پرستش را دارد .
وَلِکِتَابِهِ : و برای کتابش (قرآن مجید) .
وَلِرَسُولِهِ : و برای پیامبرش (محمد صلی الله علیه وآله وسلم) .
وَلِأَئِمَّةِ الْمُسْلِمِینَ : و برای رهبران و پیشوایان مسلمانان .
وَعَامَّتِهِمْ : وبرای عوامشان ، و برای عموم مردم و ملت اهل اسلام.
ترجمه حدیث :
ابورقیه تمیم بن اوس داری رضی الله عنه روایت نمودند که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم فرمودند : دین نصیحت و خیرخواهی مخلصانه و پاک است ، ما (یاران رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم) گفتیم : (این نصیحت وخیرخواهی مخلصانه) برای چه کسانی است ؟ (رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم) فرمودند: (این نصیحت وخیرخواهی مخلصانه) برای الله (متعال) و برای کتابش (قرآن) وبرای پیامبرش (محمد صلی الله علیه و آله وسلم) و برای رهبران مسلمانان و برای عوام مسلمین و عموم مردم، می باشد .
مسائل حدیث :
از این حدیث مسائل واحکام زیرگرفته و استنباط می شود :
1 - نصیحت در لغت به معنای تصفیه و اخلاص می آید ولی دراصطلاح شریعت : نصیحت یعنی : مخلصانه و بدون غل وغش خیرکسی را خواستن ومصلحت او ترجیح دادن .
2 - دین مجموعه خیرخواهی هایی مخلصانه و بدون غِلّ و غِشّ می باشد .
3- نصیحت و خیرخواهی نسبت به کسانی و یا چیزهایی که به آنها تعلق می گیرد متفاوت می باشد .
4 - به هنگام ندانستن ازعالم و یا استاد پرسیدن ضروری است .
5 - نصیحت و خیرخواهی درحق «الله متعال» یعنی : مخلصانه به وجود و یکتائی اوایمان آوردن و اورا عبادت نمودن وازدستورات او پیروی نمودن و از هرآنچه باز داشته و نهی نموده پرهیز نمودن .
6- نصیحت وخیرخواهی درحق «کتاب الله قرآن مجید» یعنی : حقوق پنجگانه قرآن را رعایت نمودن ، و حقوق پنجگانه قرآن ازقرارزیر می باشند :
( أ ) به قرآن ایمان آوردن .
( ب ) تلاوت وروخوانی قرآن را یاد گرفتن .
( ج ) ترجمه و تفسیرقرآن را دانستن .
( د ) به دستورات قرآن عمل نمودن .
(هـ ) قرآن و دستورات آن را به دیگران رساندن و مردم را به سوی آن دعوت دادن .
7 - نصیحت وخیرخواهی درحق «رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم» یعنی : به رسالت وپیامبری ایشان ایمان آوردن وبه سنّت های ایشان عمل نمودن .
8 - نصیحت وخیرخواهی درحق (رهبران مسلمین) یعنی : در امور شرعی ازآنان اطاعت و پیروی نمودن و درامور حق با آنان همکاری نمودن ودرخلوت آنان را نصیحت نمودن .
9 - نصیحت وخیرخواهی درحق (عموم مسلمین) یعنی : به آنان دین آموختن وآنان را امر به معروف و نهی از منکر نمودن وآنان را به چیزهایی که درآنها خیر دنیا و آخرت آنان نهفته است ارشاد و راهنمائی نمودن .
10 - ناگفته نماند که جمله « الدِّینُ النَّصِیحَةُ» یک قانون کلی و بیان حقیقت درونی اسلام است و کلمات «لِلَّهِ وَلِکِتَابِهِ وَلِرَسُولِهِ وَلِأَئِمَّةِ الْمُسْلِمِینَ وَعَامَّتِهِمْ» بیانگرمواردی است که باید درحق آنها خیر خواهی صورت گیرد و مستحقین اصلی خیرخواهی مخلصانه اند.
تفاوت های حدیث :
1 - در این روایت اربعین این گونه آمده است « الدِّینُ النَّصِیحَةُ » ولی در روایت شماره مسند احمد بن حنبل این گونه بصورت تکراری آمده است «الدین النصیحة، الدین النصیحة» ثلاثا » و در روایت شماره (4574) صحیح ابن حبان این گونه آمده است « «الدِّینُ النَّصِیحَةُ»، ثَلَاثَ مَرَّاتٍ » .
2 - در این روایت اربعین این گونه آمده است « الدِّینُ النَّصِیحَةُ » ولی درروایت شماره (4575) صحیح ابن حبان این گونه آمده است «أَلَا إِنَّ الدِّینَ النَّصِیحَةُ، أَلَا إِنَّ الدِّینَ النَّصِیحَةُ، أَلَا إِنَّ الدِّینَ النَّصِیحَةُ» ودرروایت شماره (4944) سنن ابی داود و روایت شماره (16945) مسند احمد بن حنبل این گونه آمده است «إِنَّ الدِّینَ النَّصِیحَةُ إِنَّ الدِّینَ النَّصِیحَةُ إِنَّ الدِّینَ النَّصِیحَةُ».
3 - در این روایت اربعین این گونه آمده است « الدِّینُ النَّصِیحَةُ » ولی درروایت شماره (4197) و (4198) سنن نسائی این گونه آمده است « إِنَّمَا الدِّینُ النَّصِیحَةُ » و در روایت شماره (16940) مسند احمد بن حنبل این گونه آمده است « إِنَّ الدِّین النَّصِیحَةُ ، إِنَّمَا الدِّینُ النَّصِیحَةُ » و در روایت شماره (16941) مسند احمد بن حنبل این گونه آمده است « إِنَّمَا الدِّینُ النَّصِیحَةُ ، إِنَّمَا الدِّین النَّصِیحَةُ » و در روایت شماره (16657) السنن الکبری بیهقی این گونه آمده است « إِنَّمَا الدِّینُ النَّصِیحَةُ ، إِنَّمَا الدِّینُ النَّصِیحَةُ ، إِنَّمَا الدِّین النَّصِیحَةُ ».
4- در این روایت اربعین آمده است « قُلْنَا: لِمَنْ؟ » ولی در روایت شماره (4197) و (4198) سنن نسائی و روایت شماره (4944) سنن ابی داود و برخی دیگر از کتب حدیثی این گونه آمده است « قَالُوا: لِمَنْ یَا رَسُولَ اللَّهِ؟» و در روایت شماره (16941) مسند احمد بن حنبل این گونه آمده است « قیل: لمن؟» و در روایت شماره (4884) شعب الایمان بیهقی این گونه آمده است « فَقِیلَ: لِمَنْ یَا رَسُولَ اللهِ؟».
5- در این روایت اربعین آمده است « قَالَ: «لِلَّهِ وَلِکِتَابِهِ وَلِرَسُولِهِ وَلِأَئِمَّةِ الْمُسْلِمِینَ وَعَامَّتِهِمْ» ولی در روایت شماره (4944) سنن ابی داود این گونه آمده است « قَالَ: «لِلَّهِ وَکِتَابِهِ وَرَسُولِهِ، وَأَئِمَّةِ الْمُؤْمِنِینَ، وَعَامَّتِهِمْ، أَوْ أَئِمَّةِ الْمُسْلِمِینَ، وَعَامَّتِهِمْ»» ودر روایت شماره (16945) مسند احمد بن حنبل و روایت شماره (16657) السنن الکبری بیهقی این گونه آمده است « قَالَ: لِلَّهِ وَلِکِتَابِهِ وَلِرَسُولِهِ وَلِأَئِمَّةِ الْمُؤْمِنِینَ وَعَامَّتِهِمْ» و درروایت شماره (4574) صحیح ابن حبان این گونه آمده است « قَالَ: لِلَّهِ، وَلِکِتَابِهِ، وَلِرَسُولِهِ، وَلِأَئِمَّةِ الْمُسْلِمِینَ، أَوْ لِلْمُؤْمِنِینَ، وَعَامَّتِهِمْ».
منابع حدیث :
این حدیث اربعین در بسیاری ازکتب حدیثی روایت شده که بنده در ذیل به مهم ترین آنها اشاره می کنم :
1 - صحیح مسلم ، حدیث شماره (55).
2- سنن نسائی ، حدیث شماره (4197) و(4198) .
3 - سنن ابی داود ، حدیث شماره (4944) .
4- مسند احمد بن حنبل ، حدیث شماره (16940) وو...
5- السنن الکبری بیهقی ، حدیث شماره (16657) .
علاوه از کتب مذکور در بسیاری دیگر از کتب حدیثی نیز این حدیث اربعین روایت شده است .
حدیث ششم اربعین نووی
متن حدیث :
عَن ابی عبدالله النُّعْمَانِ بْنِ بَشِیرٍ رضی الله عنهما، قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ، یَقُولُ:«إِنَّ الْحَلَالَ بَیِّنٌ، وَإِنَّ الْحَرَامَ بَیِّنٌ، وَبَیْنَهُمَا أُمُورٌ مُشْتَبِهَاتٌ لَا یَعْلَمُهُنَّ کَثِیرٌ مِنَ النَّاسِ، فَمَنِ اتَّقَى الشُّبُهَاتِ فَقَد اسْتَبْرَأَ لِدِینِهِ، وَعِرْضِهِ، وَمَنْ وَقَعَ فِی الشُّبُهَاتِ وَقَعَ فِی الْحَرَامِ، کَالرَّاعِی یَرْعَى حَوْلَ الْحِمَى، یُوشِکُ أَنْ یَرْتَعَ فِیهِ، أَلَا وَإِنَّ لِکُلِّ مَلِکٍ حِمًى، أَلَا وَإِنَّ حِمَى اللهِ مَحَارِمُهُ، أَلَا وَإِنَّ فِی الْجَسَدِ مُضْغَةً، إِذَا صَلَحَتْ، صَلَحَ الْجَسَدُ کُلُّهُ، وَإِذَا فَسَدَتْ، فَسَدَ الْجَسَدُ کُلُّهُ، أَلَا وَهِیَ الْقَلْبُ».
لغات حدیث :
إِنَّ الْحَلَالَ بَیِّنٌ : همانا (اشیاء و امور) حلال(در اسلام) واضح (بیان گشته) است.
إِنَّ الْحَرَامَ بَیِّنٌ : همانا (اشیاء و امور) حرام (در اسلام) واضح (بیان گشته) است.
أُمُورٌ مُشْتَبِهَاتٌ : امرهای شبه دار، امورمشتبه .
فَمَنِ اتَّقَى الشُّبُهَاتِ : پس هرکس از امور و چیزهای شبه دارپرهیزکرد.
فَقَد اسْتَبْرَأَ لِدِینِهِ، وَعِرْضِهِ : او قطعا برای دینش و آبرویش طلب پاکی و برائت از گناه نموده است .
مَنْ وَقَعَ فِی الشُّبُهَاتِ : هرکس در امور شبهه دارافتاد .
کَالرَّاعِی : همانند چوپان .
یَرْعَى حَوْلَ الْحِمَى : اطراف قرق (و محوطه ممنوعه) می چراند.
یُوشِکُ أَنْ یَرْتَعَ فِیهِ : عنقریب است که گله اش را درداخل (قرق ومحوطه ممنوعه رفته) بچراند .
لِکُلِّ مَلِکٍ حِمًى : برای هرپادشاهی (محوطه ممنوعه و) قرقی است.
حِمَى اللهِ مَحَارِمُهُ : محوطه ممنوعه و قرق الله اموری است که آنها را حرام قرار داده است .
مُضْغَةً : تکه گوشت ، تکه گوشتی که به اندازه چیزی که جویده می شود باشد .
الْقَلْبُ : قلب ، دل، به «قلب» بدین خاطر «قلب» گفته می شود چون سریع وزود دگرگون شده و درآن انقلاب ایجاد می شود.
ترجمه حدیث :
همانا (اشیاء وامور) حلال (دراسلام) واضح وآشکاراست، وهمانا (اشیاء وامور) حرام (دراسلام) واضح وآشکاراست، ودرمیان این دوامور(وچیزهای) مشتبه و (شبهه داری)است که بسیاری ازمردم آنها را نمی دانند، پس هرکس ازچیزهای شبهه دار پرهیز و دوری نمود، قطعا او برای دینش وآبرویش طلب برائت (وبی گناهی) نموده است ، وهرکس درچیزهای شبهه دارافتاد اودر حرام افتاده است، همانند چوپانی که (گله اش) دراطراف قرق (ومحوطه ممنوعه) می چراند ،عنقریب که داخل آن (محوطه) را هم بچراند، آگاه باشید که همانا برای هرپادشاهی (یک محوطه ممنوعه و) قرقی است، وآگاه باشید که (محوطه ممنوعه و) قرق الله چیزهایی است که آنها را حرام قرارداده است ،وآگاه باشید که همانا در جسم یک تکه گوشتی است که چون آن سالم گردد تمام جسم سالم گشته است و چون آن فاسد گردد تمام جسم فاسد گشته است وآگاه باشید که آن (تکه گوشت) قلب می باشد.
مسائل حدیث:
ازاین حدیث مسائل و احکام زیرگرفته و استنباط می شود:
1 - تمام اشیاء و امورحلال در اسلام (که همان مجموعه قرآن وسنّت صحیح باشد) بیان شده است .
2 - تمام اشیاء و امورحرام در قرآن و سنّت صحیح بیان شده است .
3 - چیزی ازحلال و حرام وجود ندارد که در اسلام حکمش بیان نشده باشد .
4 - درتمام امورو اشیاء حلال و حرام نصی (یعنی آیه و حدیث صحیحی) وجود دارد .
5- درمیان حرام و حلال اشیاء و اموری وجود دارد که برای بسیاری ازمردم حکم آنها معلوم نیست و شبهه داراست .
6- گروه اندکی از مردم (که همانا علما متبحرباشند)، تمام حلال ها و حرام ها را می دانند و چیزشبهه داری برای آنان وجود ندارد.
7 - برای کسی که حلال و حرام بودن چیزی را نمی داند و برایش در چیزی شبهه ای وجود دارد پرهیزاز آن ضروری است .
8- برای اینکه فرد گرفتار حرامی نشود راه احتیاط را اختیار نمودن و ضروری است .
9 - برای هرمسلمان حفظ دین و آبرویش ضروری و الزامی است .
10 - پرهیز ازچیزهایی که باعث خدشه دار شدن دین و آبروی فرد می شود پرهیز و دوری ازآنها ضروری است.
11- ارتکاب امور شبهه دار باعث خدشه دارشدن دین و آبروی یک مسلمان می گردد.
12- برای افهام و تفهمیم نمودن مسائل شرعی مثال زدن روش قرآنی است که رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم زیاد بکارمی برند.
13 - کسی که به امور واشیاء شبهه دارعمل می کنند اوقطعا گرفتار حرام نیز خواهد شد ، زیرا او همانند چوپانی است که دراطراف قرق گله اش را می چراند عنقریب داخل قرق را هم خواهد چراند.
14- هرپادشاهی یک محوطه ممنوعه و قرقی دارد.
15 - الله متعال محوطه ممنوعه و قرقی دارد.
16- محوطه ممنوعه و قرق الله متعال چیزهایی است که آنها را حرام قرارداده است .
17- در جسم هرفرد یک تکه گوشتی است که چون آن سالم گردد تمام جسم سالم گشته است و چون آن فاسد گردد تمام جسم فاسد گشته است و آن تکه گوشت قلب می باشد.
18- قلب ؛ اصلی ترین عضو یک فرد است که سالم بودن وفساد تمام جسم به او بستگی دارد.
19 - دو نوع فساد و دونوع سالمیت وجود دارد، یک ظاهری و جسمی ، دیگری معنوی و روحی، در این حدیث مراد از فساد و سالمیت همان معنوی و روحی می باشد .
20 - پیامبرصلی الله علیه و آله وسلم در این حدیث مسلمانان را به نزدیک شدن به حلالها تشویق نموده و از حرامها و چیزهایی شبهه دار برحذر داشته اند .
تفاوت های الفاظ احادیث :
1 - در این روایت اربعین آمده « إِنَّ الْحَلَالَ بَیِّنٌ، وَإِنَّ الْحَرَامَ بَیِّنٌ » ولی در رواست شماره (52) و شماره (2051) صحیح بخاری وبرخ دیگر کتب حدیثی بدون لفظ « إِنَّ » این گونه آمده است « الحَلاَلُ بَیِّنٌ، وَالحَرَامُ بَیِّنٌ »، ولی در روایت شماره (1599) صحیح مسلم برخ دیگر کتب حدیثی همانند روایت اربعین با « إِنَّ » آمده است .
2 - در این روایت اربعین آمده « وَبَیْنَهُمَا أُمُورٌ مُشْتَبِهَاتٌ » ولی در روایت شماره (2051) صحیح بخاری این گونه آمده است « وَبَیْنَهُمَا أُمُورٌ مُشْتَبِهَةٌ » و در روایت شماره (1205) سنن ترمذی این گونه آمده است « وَبَیْنَ ذَلِکَ أُمُورٌ مُشْتَبِهَاتٌ » وروایت شماره (3329) سنن ابی داود این گونه آمده است « وَبَیْنَهُمَا أُمُورٌ مُشْتَبِهَاتٌ»، وَأَحْیَانًا یَقُولُ: «مُشْتَبِهَةٌ » ودر روایت شماره (3984) سنن ابن ماجه این گونه آمده است « وَبَیْنَهُمَا مُشْتَبِهَاتٌ » و در روایت شماره (5710) سنن نسائی چنین آمده است « وَإِنَّ بَیْنَ ذَلِکَ أُمُورًا مُشْتَبِهَاتٍ ، وَرُبَّمَا قَالَ: وَإِنَّ بَیْنَ ذَلِکَ أُمُورًا مُشْتَبِهَةً » ودر روایت شماره (10401) السنن الکبری امام بیهقی چنین آمده « وَبَیْنَ ذَلِکَ أُمُورٌ مُشْتَبِهَةٌ » و در روایت شماره (18384) مسند احمد بن حنبل این گونه آمده است « وشبهات بین ذلک ».
3 - در این روایت اربعین آمده « لَا یَعْلَمُهُنَّ کَثِیرٌ مِنَ النَّاسِ » ولی در روایت شماره (52) صحیح بخاری این گونه آمده « لاَ یَعْلَمُهَا کَثِیرٌ مِنَ النَّاسِ » و در سنن ترمذی روایت شماره (1205) و روایت شماره (18368) مسند احمد بن حنبل این گونه آمده است « لَا یَدْرِی کَثِیرٌ مِنَ النَّاسِ أَمِنَ الحَلَالِ هِیَ أَمْ مِنَ الحَرَامِ ».
4 - دراین روایت اربعین آمده است « فَمَنِ اتَّقَى الشُّبُهَاتِ فَقَد اسْتَبْرَأَ لِدِینِهِ، وَعِرْضِهِ، وَمَنْ وَقَعَ فِی الشُّبُهَاتِ وَقَعَ فِی الْحَرَامِ » ولی در روایت شماره (52) صحیح بخاری این گونه آمده است « فَمَنِ اتَّقَى المُشَبَّهَاتِ اسْتَبْرَأَ لِدِینِهِ وَعِرْضِهِ، وَمَنْ وَقَعَ فِی الشُّبُهَاتِ » و در روایت شماره (2051) صحیح بخاری و روایت شماره (10401) السنن اکبری امام بیهقی این گونه آمده است « فَمَنْ تَرَکَ مَا شُبِّهَ عَلَیْهِ مِنَ الإِثْمِ، کَانَ لِمَا اسْتَبَانَ أَتْرَکَ، وَمَنِ اجْتَرَأَ عَلَى مَا یَشُکُّ فِیهِ مِنَ الإِثْمِ، أَوْشَکَ أَنْ یُوَاقِعَ مَا اسْتَبَانَ » و در آخرروایت (4453) سنن نسائی وروایت (10816) شماره السنن الکبری امام بیهقی و روایت شماره (3329) سنن ابی داود به جای این جمله این گونه آمده است « وَإِنَّهُ مَنْ یُخَالِطُ الرِّیبَةَ یُوشِکُ أَنْ یَجْسُرَ » و در روایت شماره (1205) سنن ترمذی این گونه آمده است « فَمَنْ تَرَکَهَا اسْتِبْرَاءً لِدِینِهِ وَعِرْضِهِ فَقَدْ سَلِمَ، وَمَنْ وَاقَعَ شَیْئًا مِنْهَا، یُوشِکُ أَنْ یُوَاقِعَ الحَرَامَ » و در روایت شماره (18374) مسند احمد بن حنبل این گونه آمده است «فمن اتقى الشبهات استبرأ فیه لدینه وعرضه، ومن واقعها واقع الحرام» و در روایت شماره (18384) مسند احمد بن حنبل این گونه آمده است «من ترک ما اشتبه علیه من الإثم، کان لما استبان له أترک، ومن اجترأ على ما شک فیه، أوشک أن یواقع الحرام» .
5 - در این روایت اربعین آمده است « کَالرَّاعِی یَرْعَى حَوْلَ الْحِمَى، یُوشِکُ أَنْ یَرْتَعَ فِیهِ » ولی در روایت شماره (52) صحیح بخاری این گونه آمده است «کَرَاعٍ یَرْعَى حَوْلَ الحِمَى، یُوشِکُ أَنْ یُوَاقِعَهُ» و در روایت شماره (4453) سنن نسائی این مطلب این گونه آمده است «وَإِنَّهُ مَنْ یَرْتَعُ حَوْلَ الْحِمَى یُوشِکُ أَنْ یُخَالِطَ الْحِمَى، - وَرُبَّمَا قَالَ: إِنَّهُ مَنْ یَرْعَى حَوْلَ الْحِمَى یُوشِکُ أَنْ یُرْتِعَ فِیهِ» و در روایت شماره (1205) سنن ترمذی این گونه آمده است «کَمَا أَنَّهُ مَنْ یَرْعَى حَوْلَ الحِمَى، یُوشِکُ أَنْ یُوَاقِعَهُ» و در روایت شماره (3329) سنن ابی داود این گونه آمده است «وَإِنَّهُ مَنْ یَرْعَى حَوْلَ الْحِمَى یُوشِکُ أَنْ یُخَالِطَهُ» و در روایت شماره (10400) السنن الکبری امام بیهقی این گونه آمده است «کَالرَّاعِی یَرْعَى حَوْلَ الْحِمَى یُوشِکُ أَنْ یُوَاقِعَهُ» و در روایت شماره (10816) السنن الکبری امام بیهقی این گونه آمده است «وَإِنَّهُ مَنْ یَرْعَ حَوْلَ الْحِمَى یُوشِکْ أَنْ یُخَالِطَ الْحِمَى» و در روایت شماره (5569) صحیح ابن حبان این گونه آمده است «وَمَنْ أَرْتَعَ فِیهِ کَانَ کَالْمُرْتِعِ إِلَى جَنْبِ الْحِمَى یُوشِکُ أَنْ یَقَعَ فِیهِ» و در روایت شماره (18347) مسند احمد بن حنبل این گونه آمده است «فمن أرتع حول الحمى، کان قمنا أن یرتع فیه» و در روایت شماره (18368) مسند احمد بن حنبل این گونه آمده است «فمن رعى إلى جنب حمى، یوشک أن یرتع فیه».
6 - دراین روایت اربعین آمده « أَلَا وَإِنَّ لِکُلِّ مَلِکٍ حِمًى، أَلَا وَإِنَّ حِمَى اللهِ مَحَارِمُهُ » ولی در روایت شماره (52) صحیح بخاری این گونه آمده است «أَلاَ وَإِنَّ لِکُلِّ مَلِکٍ حِمًى، أَلاَ إِنَّ حِمَى اللَّهِ فِی أَرْضِهِ مَحَارِمُهُ» ، یعنی در این روایت صحیح بخاری «فِی أَرْضِهِ» اضافه ترآمده است، و در روایت شماره (2051) صحیح بخاری و روایت شماره (10401) السنن الکبری امام بیهقی این گونه آمده است «وَالمَعَاصِی حِمَى اللَّهِ» ودرروایت شماره (4453) و (5710) سنن نسائی و روایت شماره (3329) سنن ابی داود و راویت شماره (10816) السنن الکبری امام بیهقی و روایت شماره (721) صحیح ابن حبان این گونه آمده است «وَسَأَضْرِبُ لَکُمْ فِی ذَلِکَ مَثَلًا إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ حَمَى حِمًى، وَإِنَّ حِمَى اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ مَا حَرَّمَ» و در روایت شماره (10817) السنن الکبری امام بیهقی و روایت شماره (18384) مسند احمد بن حنبل این گونه آمده است «وَإِنَّ لِکُلِّ مَلَکٍ حِمًى , وَحِمَى اللهِ فِی الْأَرْضِ مَعَاصِیهِ » ودر روایت شماره (5569) صحیح ابن حبان این گونه آمده است «وَإِنَّ لِکُلِّ مَلِکٍ حِمًى، وَإِنَّ حِمَى اللَّهِ فِی الْأَرْضِ مَحَارِمُهُ»
7 - در این روایت اربعین این گونه آمده است «أَلَا وَإِنَّ فِی الْجَسَدِ مُضْغَةً، إِذَا صَلَحَتْ، صَلَحَ الْجَسَدُ کُلُّهُ، وَإِذَا فَسَدَتْ، فَسَدَ الْجَسَدُ کُلُّهُ، أَلَا وَهِیَ الْقَلْبُ» ولی در روایت شماره (743) شعب الایمان امام بیهقی وروایت شماره (18412) مسند احمد بن حنبل این گونه آمده است «إن فِی الْإِنْسَانِ مُضْغَةٌ إِذَا صَلُحَتْ صَلُحَ لَهُ سَائِرُ جَسَدِهِ، وَإِذَا سَقِمَتْ سَقِمَ لَهُ سَائِرُ جَسَدِهِ وَهِیَ الْقَلْبُ» و در روایت شماره (297) صحیح ابن حبان این گونه آمده است «إِنَّ فِی الْجَسَدِ مُضْغَةً إِذَا صَلَحَتْ صَلَحَ لَهَا الْجَسَدُ، وَإِذَا فَسَدَتْ فَسَدَ لَهَا الْجَسَدُ کُلُّهُ».
منابع حدیث :
این حدیث در بسیاری از کتب حدیثی روایت شده که مهم ترین آنها از قرار زیرمی باشند :
1 - صحیح بخاری حدیث شماره (52) و(2051) .
2- صحی مسلم ، حدیث شماره (1599) .
3- سنن نسائی حدیث شماره (4453) و (5710) .
4- سنن ترمذی حدیث شماره (1205) .
5- سنن ابی داود حدیث شماره (3329) .
6- سنن ابن ماجه حدیث شماره (3984) .
7- السنن الکبری امام بیهقی حدیث شماره (10400) ووو...
8- شعب الایمان امام بیهقی حدیث شماره (743) ووو...
9- صحیح ابن حبان حدیث شماره (297) ووو...
10- مسند احمد بن حنبل حدیث شماره (18347) وو...
علاوه از کتابهای بالا در بسیاری از کتب دیگر حدیثی نیز این حدیث روایت شده است .
حدیث پنجم اربعین نووی
عَنْ ام المومنین ام عبد الله عَائِشَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا، قَالَتْ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ: «مَنْ أَحْدَثَ فِی أَمْرِنَا هَذَا مَا لَیْسَ فِیهِ، فَهُوَ رَدٌّ» رواه البخاری و مسلم وفی روایة لمسلم : «مَنْ عَمِلَ عَمَلًا لَیْسَ عَلَیْهِ أَمْرُنَا فَهُوَ رَدٌّ».
لغات حدیث :
ام عبد الله : کنیت عایشه رضی الله عنها است که با نام پسرخواهرش «عبدالله بن زبیر» پسر اسماء دختر ابوبکررضی الله عنهما ، کنیت گذاری شده است .
أَحْدَثَ : چیز جدیدی را ایجاد و اختراع نمود .
فِی أَمْرِنَا هَذَا : در این دستور ما، در این دین ما .
مَا لَیْسَ فِیهِ : آنچه درآن نباشد .
رَدٌّ : مردود است ، قابل قبول نیست .
لَیْسَ عَلَیْهِ أَمْرُنَا: دستور ما برآن نباشد، آن برابربا دستوردین ما نباشد.
ترجمه حدیث :
مادر مسلمانان ام عبدالله عایشه رضی الله عنها فرمودند : رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند : هرکس دراین امرما چیز جدیدی را که درآن نباشد ایجاد کند ، پس آن مردود است .« این روایت بخاری و مسلم است» ولی در روایت (صحیح) مسلم تنها اینگونه آمده است : هرکس کاری را انجام دهد که برابر با دستورما نباشد پس آن مردود است .
مسائل حدیث :
از این حدیث مسائل زیر گرفته و استنباط می شود :
1 - تمام اعمال دینی باید برابر با دستورات شرع باشد .
2 - هرعملی که خلاف دستورات شرع باشد آن مردوداست .
3 - مراد از «دستورما» دراین حدیث «دستورات شرع» یعنی مجموعه قرآن و سنّت صحیح می باشد .
4- این حدیث تعریف کامل و جامعی را برای بدعت بیان نموده است، زیرا هر عمل دینی که خلاف آیات قرآنی و احادیث صحیح نبوی باشد آن بدعت و مردود است .
5- از جمله (فِی أَمْرِنَا هَذَا) روایت صحیح بخاری و صحیح مسلم و همچنین جمله (لَیْسَ عَلَیْهِ أَمْرُنَا) روایت صحیح مسلم در این حدیث ، معلوم می گردد که در امور دنیوی خالص که جریان دینی به آنها مرتبط نمی گردد ، بدعتی وجود ندارد ، و در امور دنیوی تا زمانی که خلاف دستوری از دستورات شرع نباشند ما در انجام آنها اختیار کامل داریم،همان گونه که در حدیث شماره (2363) صحیح مسلم رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم در باره چنین اموری فرموده اند : «أَنْتُمْ أَعْلَمُ بِأَمْرِ دُنْیَاکُمْ» یعنی شما در امور دنیایتان از من آگاه تر هستید .
6- در دین بدعتی به نام بدعت حسنه وجود ندارد زیرا تمام بدعت ها مردود و گمراهی اند همانگونه که در این روایت آمده که «هر عمل دینی که خلاف دستورات شرع باشد آن مردود است» و همانگونه که درروایت دیگری شماره (1578) سنن نسائی چنین آمده که رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: « شَرُّ الْأُمُورِ مُحْدَثَاتُهَا، وَکُلُّ مُحْدَثَةٍ بِدْعَةٌ وَکُلُّ بِدْعَةٍ ضَلَالَةٌ، وَکُلُّ ضَلَالَةٍ فِی النَّارِ » یعنی : بدترین کارها (در دین) نوپیداهاست و هر نوپیدائی (در دین) بدعت است و هر بدعتی گمراهی است و هرگمراهی درآتش جهنم است .
7- دین کامل است و نیازی به ایجاد حکم جدیدی در دین نیست .
8- دین مجموعه ی دستورات الله متعال و سنّت های رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم می باشد زیرا رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم در این حدیث ضمیر (نا) را در جمله «فِی أَمْرِنَا هَذَا» وجمله «لَیْسَ عَلَیْهِ أَمْرُنَا» بکار برده اند .
ناگفته نماند که حدیث «مَنْ أَحْدَثَ فِی أَمْرِنَا هَذَا مَا لَیْسَ مِنْهُ فَهُوَ رَدٌّ» برای کسی است که خودش بدعتی را ایجاد و اختراع نموده است، وای چه بسا بدعت گذار بدعتی را ایجاد کند وخودش به آن عمل نکند و در حقیقت برای فریب دیگران آن را ایجاد کرده باشد ، و ای چه بسا خودش نیز همانند دیگران به آن عمل کند، لذا در روایت « مَنْ أَحْدَثَ فِی أَمْرِنَا هَذَا مَا لَیْسَ مِنْهُ فَهُوَ رَدٌّ » ایجاد کنند بدعت دو گناه می رسد :
1 - گناه ایجاد بدعت .
2- گناه باعث شدن این که دیگران به بدعتی عمل کنند و تمام کسانی که به این بدعت عمل کنند به ایجاد کنند که داعی الی الشر بوده هم گناه می رسد .
واما در روایت «مَنْ عَمِلَ عَمَلًا لَیْسَ عَلَیْهِ أَمْرُنَا فَهُوَ رَدٌّ» فرقی ندارد که خودش آن بدعت را ایجاد کرده باشد و یا کس دیگری تنها گناه عمل به بدعت و رد بودن آن مطرح است .
تفاوت های الفاظ حدیث :
1 - در روایت شماره (4606) سنن ابی داود و روایت شماره (21196) السنن الکبری امام بیهقی این گونه آمده است«مَنْ صَنَعَ أَمْرًا عَلَى غَیْرِ أَمْرِنَا فَهُوَ رَدٌّ».
2 - در روایت شماره (4536) سنن دارقطنی این گونه آمده است ««مَنْ فَعَلَ أَمْرًا لَیْسَ عَلَیْهِ أَمْرُنَا فَهُوَ مَرْدُودٌ».
3 - در روایت شماره (4538) سنن دارقطنی این گونه آمده است «کُلُّ أَمْرٍ لَمْ یَکُنْ عَلَیْهِ أَمْرُنَا فَهُوَ رَدٌّ».
4 - در روایت شماره (24450) مسند احمد بن حنبل این گونه آمده است «صنع أمرا على غیر أمرنا، فهو مردود».
5 - در روایت شماره (147) الابانة الکبری امام ابن بطة و روایت شماره (1525) مسند ابی داود طیالیسی این گونه آمده است «مَنْ فَعَلَ فِی أَمْرِنَا مَا لَا یَجُوزُ فَهُوَ رَدٌّ» .
6- در روایت شماره (6407) مستخرج ابی عوانه این گونه آمده است «مَنْ أَحْدَثَ فِی أَمْرِنَا مَا لَا یَجُوزُ فَهُوَ رَدٌّ» .
7 - در روایت شماره (1001) الفوائد الشهیر بالغیلانیات أبو بکر محمد بن عبد الله بن إبراهیم بن عبدوَیْه البغدادی الشافعی البزَّاز این گونه آمده است «مَنْ عَمِلَ عَمَلًا لَیْسَ عَلَیْهِ أَمْرُنَا فَأَمْرُهُ رَدٌّ» .
8 - در روایت شماره (979) مسند امام اسحاق بن راهویه این گونه آمده است «مَنْ عَمِلَ بِغَیْرِ عَمَلِنَا فَهُوَ رَدٌّ».
9 - در روایت شماره (71) جزء لوین ، أبو جعفر محمد بن سلیمان بن حبیب بن جبیر اسدی مصیصی معروف به لوین این گونه آمده است «مَنْ أَحْدَثَ فِی دِینِنَا مَا لَیْسَ فِیهِ فَهُوَ رَدٌّ» .
تمام این روایت های گرچه از نظر لفظی تفاوت هایی در آنها وجود دارد ولی از نظرمعنی و مفهوم چندان فرقی در میان آنها وجود ندارد، زیرا در تمام روایت ها آمده که هرعمل دینی که خلاف دستورات شرع که همان مجموعه قرآن و سنّت صحیح باشد ؛ صورت گیرد، آن مردود است .
منابع حدیث :
این حدیث درکتب حدیثی متعددی روایت شده است که مهم ترین آنها از قرارزیرمی باشد :
1 - صحیح بخاری، حدیث شماره (2697) .
2 - صحیح مسلم ، حدیث شماره (1718) .
3 - سنن ابی داود، حدیث شماره (4606) .
4 - سنن ابن ماجه ، حدیث شماره (14) .
5 - مسند احمد بن حنبل، حدیث شماره (24450) ووو.
6 - صحیح ابن حبان، حدیث شماره (26) و (27) .
7 - السنن الکبری للبیهقی ، حدیث شماره (20371) ووو.
این حدیث علاوه از کتب مذکور در برخی دیگر از کتب حدیثی نیز روایت شده است .
حدیث چهارم اربعین نووی
متن حدیث :
عَنْ ابی عبدالرحمن عَبْدِ اللهِ بن مسعود رضی الله عنه، قَالَ: حَدَّثَنَا رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ وَهُوَ الصَّادِقُ الْمَصْدُوقُ « إِنَّ أَحَدَکُمْ یُجْمَعُ خَلْقُهُ فِی بَطْنِ أُمِّهِ أَرْبَعِینَ یَوْمًا نُطفَةً ، ثُمَّ یَکُونُ عَلَقَةً مِثْلَ ذَلِکَ، ثُمَّ یَکُونُ مُضْغَةً مِثْلَ ذَلِکَ، ثُمَّ یُرْسَلُ إِلَیْهِ الْمَلَکُ فَیَنْفُخُ فِیهِ الرُّوحَ، وَیُؤْمَرُ بِأَرْبَعِ کَلِمَاتٍ: بِکَتْبِ رِزْقِهِ، وَأَجَلِهِ، وَعَمَلِهِ، وَشَقِیٌّ أَوْ سَعِیدٌ، فَوَالَّذِی لَا إِلَهَ غَیْرُهُ إِنَّ أَحَدَکُمْ لَیَعْمَلُ بِعَمَلِ أَهْلِ الْجَنَّةِ حَتَّى مَا یَکُونُ بَیْنَهُ وَبَیْنَهَا إِلَّا ذِرَاعٌ، فَیَسْبِقُ عَلَیْهِ الْکِتَابُ، فَیَعْمَلُ بِعَمَلِ أَهْلِ النَّارِ، فَیَدْخُلُهَا، وَإِنَّ أَحَدَکُمْ لَیَعْمَلُ بِعَمَلِ أَهْلِ النَّارِ، حَتَّى مَا یَکُونُ بَیْنَهُ وَبَیْنَهَا إِلَّا ذِرَاعٌ، فَیَسْبِقُ عَلَیْهِ الْکِتَابُ، فَیَعْمَلُ بِعَمَلِ أَهْلِ الْجَنَّةِ، فَیَدْخُلُهَا ».
لغات حدیث :
الصَّادِقُ الْمَصْدُوقُ: راستگوی راستگوشمرده شده.
إِنَّ أَحَدَکُمْ : همانا یکی از شما ، قطعا هریک از شما (انسانها).
یُجْمَعُ خَلْقُهُ : آفرینشش و ماده خلقتش اندازه گیری و نگه داری می شود.
فِی بَطْنِ أُمِّهِ : در شکم مادرش (یعنی در درون رحم مادرش).
أَرْبَعِینَ یَوْمًا : چهل (شبانه) روز .
نُطفَةً : آب منی، نطفه انسان ، به آن نطفه گفته می شود چون از آبی است که می چکد و جریان پیدا می کند.
ثُمَّ یَکُونُ عَلَقَةً : سپس تکه خونی که خشک نشده می گردد .
مِثْلَ ذَلِکَ : همانند آن ، به همان اندازه ، به همان مدت چهل روز.
ثُمَّ یَکُونُ مُضْغَةً مِثْلَ ذَلِکَ : سپس تکه گوشت کوچکی گشته و به همین اندازه (چهل شبانه روز) می ماند .
ثُمَّ یُرْسَلُ إِلَیْهِ الْمَلَکُ : سپس فرشته (مأمور) بسوی اوفرستاده می شود.
فَیَنْفُخُ فِیهِ الرُّوحَ : پس (فرشته مأمور) دراو روح می دمد.
وَیُؤْمَرُ بِأَرْبَعِ کَلِمَاتٍ : و به (آن فرشته) به (نوشتن) چهار سخن دستور داده می شود .
بِکَتْبِ رِزْقِهِ : به نوشتن رزق وروزیش .
أَجَلِهِ : مدت عمرش.
عَمَلِهِ : عملش، کارهایی که در زندگیش انجام خواهد داد.
شَقِیٌّ أَوْ سَعِیدٌ : بدبختی و یا نیک بختی (او).
فَوَالَّذِی لَا إِلَهَ غَیْرُهُ : پس سوگند به آنی که جزاو دیگر معبود به حقی نیست.
إِنَّ أَحَدَکُمْ : همان یکی از شما، همانا برخی از شما (انسانها).
لَیَعْمَلُ بِعَمَلِ أَهْلِ الْجَنَّةِ : به عمل اهل بهشت عمل می کند، همانند اهل بهشت عمل (نیک) انجام می دهد .
حَتَّى مَا یَکُونُ بَیْنَهُ وَبَیْنَهَا إِلَّا ذِرَاعٌ : تا اینکه در میان او و در میان بهشت بجز یک گزباقی نمی ماند ، «ذِرَاعٌ » به معنای گز، مسافت از سر آرنج تا نوک انگشت میانه ى انسان است، ساق دست ، می باشد.
فَیَسْبِقُ عَلَیْهِ الْکِتَابُ : نوشته (تقدیر) براو سبقت می گیرد.
فَیَعْمَلُ بِعَمَلِ أَهْلِ النَّارِ: پس عمل اهل آتش را انجام می دهد، پس همانند دوزخیان عمل می کند.
فَیَدْخُلُهَا : پس وارد آن می گردد، پس وارد آتش دوزخ می گردد.
وَإِنَّ أَحَدَکُمْ لَیَعْمَلُ بِعَمَلِ أَهْلِ النَّارِ: و همان یکی از شما به عمل اهل آتش (دوزخ) عمل می کند، همانا برخی ازشما (انسانها) همانند اهل دوزخ می کنند .
حَتَّى مَا یَکُونُ بَیْنَهُ وَبَیْنَهَا إِلَّا ذِرَاعٌ : تا اینکه در میان او و در میان بهشت بجز یک گزباقی نمی ماند ، «ذِرَاعٌ » به معنای گز، مسافت از سر آرنج تا نوک انگشت میانه ى انسان است، ساق دست ، می باشد.
فَیَسْبِقُ عَلَیْهِ الْکِتَابُ : نوشته (تقدیر) براو سبقت می گیرد.
فَیَعْمَلُ بِعَمَلِ أَهْلِ الْجَنَّةِ : پس عمل اهل بهشت را انجام می دهد، پس همانند بهشتیان عمل می کند .
فَیَدْخُلُهَا : پس وارد آن می گردد، پس وارد بهشت می گردد.
ترجمه حدیث
:
ابو عبدالرحمن عبدالله بن مسعود رضی الله عنه فرمودند: رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم که راستگوی راستگوشمرده است فرمودند: هماناهریک از شما (انسانها) در شکم مادرش چهل (شبانه) روز به صورت نطفه (ماده اوّلیه) خلقتش جمع می شود (و بدون تغییر به چیزدیگری می ماند)، سپس به همین اندازه بصورت تکه خون گشته و می ماند، و سپس به همین اندازه بشکل تکه گوشتی گشته و می ماند، سپس فرشته (مأموربه سوی او) فرستاده می شود و در او روح می دمد، و به (آن فرشته به نوشتن) چهارسخن دستور داده می شود : به نوشتن روزی آن، و مدت عمراو و عمل او و بدبخت بودن و یا نیک بخت بودن (او)، سپس (رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند) سوگند به آنی که بجز اودیگر معبود به حقی نیست همانا برخی (از شما انسانها) عمل اهل بهشت را انجام می دهد تا اینکه در میان او و در میان بهشت بجز یک گز باقی نمی ماند که نوشته (تقدیرش) بر اوسبقت گرفته ، سپس او(شروع) می کند به انجام عمل اهل دوزخ ، و سپس به آتش جهنم داخل می گردد، و همانا برخی از شما (انسانها) عمل اهل دوزخ را انجام می دهد تا اینکه در میان او و در میان آتش جهنم بجز یک گز باقی نمی ماند که نوشته (تقدیرش) براوسبقت گرفته ، سپس او(شروع) می کند به انجام عمل اهل بهشت ، و سپس به بهشت داخل می گردد.
مسائل حدیث :
از این حدیث مسائل زیرگرفته و استنباط می شود :
1 - رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم در گفتارشان راستگو بودند ودر آنچه از وحی الهی برایشان نازل شده از جانب مسلمانان تصدیق و تأیید شده و راستگو شمرده شده بوده و هستند و خواهند بود.
2 - هرانسانی زمانی که در رحم مادراست قبل از اینکه در او روح دمیده شود سه مرحله (نطفه ، تکه خون، و تکه گوشت) را طی می کند.
3 - هریک از مراحل سه گانه (نطفه، تک خون و تکه گوشت) چهل شبانه روز است که مجموعه این سه مرحله یکصد و بیست روز یعنی چهارماه می باشد .
4- بعد از مراحل سه گانه ، در جنین روح دمیده می شود و جنین در رحم مادر زنده می شود .
5- فرشته ای موکّل به رحم و جنین است.
6 - فرشته موکّل به رحم در جنین روح می دمد .
7- بعد از دمیدن روح در جنین فرشته چهارچیز در حق آن جنین می نویسد : روزی ، مدت عمر، عمل و بدبختی و نیک بختی او را ، این نوشتن در پرونده جداگانه و مستقل صورت می گیرد ورنه قبلا همه اینها در لوح محفوظ نوشته شده اند.
8- در زمان بیان مسائل و تعلیم افراد برای تأکید مطلب به الله متعال سوگند خوردن ایرادی ندارد .
9 - برخی از افراد در اوائل عمرشان دارای اعمال بظاهرنیک اند ولی در اواخر عمرشان دچارانحراف شده و به جهنم می روند .
10 - برخی از افراد در اوائل عمرشان دارای اعمال بظاهر بد اند ولی در اواخر عمرشان اصلاح شده واز نیکوکاران می گردند به بهشت می روند .
11 - کارها و اعمال یک انسان به پایان عمراو بستگی دارد اگر در اواخر عمر خوش کردارباشد ان شاء الله تعال از اهل بهشت خواهد بود و اگر بدکردار باشد والعیاذ بالله از اهل دوزخ خواهد گشت .
12- دراین حدیث در حقیقت یکی از مهم ترین مسائل عقیدتی که رکنی از ارکان شش گانه ایمان نیز می باشد ذکر شده است هدفم از آن همان تقدیر می باشد .
13 - تقدیردراصل به علم غیب الله متعال بستگی دارد و انسان غیب نمی داند بهمین خاطر تقدیر همیشه بر انسان و تدبیرهای او سبقت می گیرد و همان می شود که در تقدیر است .
14 - انسانها از نظر اعمال برچهار گروه اند :
1 - گروهی که از زمان بلوغ تا به آخر عمر در خلاف و گمراهی بسرمی برند ، اینها وضعیت دوزخی بودن آنها مشخص است .
2 - گروهی که اززمان بلوغ تا آخر عمر درمسیر ایمان وکارهای نیک عمر خودشان را صرف می کنند ، بهشتی بودن این دسته نیزواضح و عیان است.
3- گروهی که بعد از بلوغ در خلاف و گمراهی بوده ولی در اواخر عمرشان توبه نموده و به راه راست برگشته و با ایمان و کردارنیک عمرشان را به پایان رساندند اینها نیزان شاء الله از اهل بهشت می باشند.
4 - گروهی که بعد از سن بلوغ در مسیر درست حرکت می کردند ولی در اواخر عمرشان دچار انحراف و گمراهی شده و با خلافکاری عمرشان را به پایان رساندند اینها راهی دوزخ خواهند شد.
تفاوت های حدیث:
1 - در این روایت اربعین نووی « أَرْبَعِینَ یَوْمًا » آمده است ولی در روایت شماره (7454) صحیح بخاری « أَرْبَعِینَ یَوْمًا أَوْ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً » آمده است و در تکرار روایت شماره (2643) صحیح مسلم این گونه آمده « أَرْبَعِینَ لَیْلَةً » در روایت تکراری دیگر همین شماره صحیح مسلم آمده «أَرْبَعِینَ لَیْلَةً أَرْبَعِینَ یَوْمًا» ، گرچه از نظر لفظی در میان الفاظ این روایتها تفاوتی وجود دارد ولی این تفاوت از نظر معنی مشکلی ایجاد نمی کند زیرا هدف همه روایتها همان «چهل شبانه روز» است .
2 - در این روایت اربعین « أَرْبَعِینَ یَوْمًا نُطفَةً » آمده است، ولی کلمه « نُطفَةً » در هیچ یک از روایت های صحیح بخاری و صحیح مسلم و سایرکتب حدیثی در روایت «عبدالله بن مسعود رضی الله عنه» وجود ندارد بجز در روایت شماره (3553) مسنداحمدبن حنبل وروایت شماره (863) کتاب «السنة» عبدالله بن احمد بن حنبل که دراین دو کتاب اینگونه آمده « قَالَ عَبْدُ اللَّهٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ: " إِنَّ النُّطْفَةَ تَکُونُ فِی الرَّحِمِ أَرْبَعِینَ یَوْمًا عَلَى حَالِهَا لَا تَغَیَّرُ ....» یعنی : عبدالله رضی الله عنه فرمودند : رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند : همانا نطفه دررحم (مادر) چهل روز برهمان حالت (اولیه اش) باقی مانده وتغییری نمی کند...
ولی ناگفته نماند که این روایت در هر دوکتاب «مسند و السنه» با یک سند روایت شده است و در سند این حدیث دو عیب وجود دارد، یکی اینکه در آن «علی بن زید» وجود دارد و ایشان همان «علی بن زید بن جدعان» می باشد که از راویان ضعیف است، و دومین عیب این سند، این است که این حدیث را «ابوعبید فرزند عبدالله بن مسعود رضی الله عنه» از ایشان روایت نموده است، اکثر علما و محدثین براین نظراند که «ابوعبیده » از پدرشان «عبدالله بن مسعود رضی الله عنه»هیچ روایتی نشنیده است لذا در روایتهای مستقیم ایشان از پدرشان انقطاع و نوعی تدلیس وجود دارد .
ولی ناگفته نماند که جریان « النُّطْفَةَ » در روایت صحیح مسلم حدیث شماره (2645) از حذیفه بن اسید غفاری رضی الله عنه روایت شده که ایشان فرمودند : من با دوگوشم از رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم شنیدم که می فرمایند:«إِنَّ النُّطْفَةَ تَقَعُ فِی الرَّحِمِ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً.....» یعنی : همانا نطفه بعد از افتادن در رحم چهل شب (به حالت خودش) می ماند ....
3 - در این روایت اربعین « ثُمَّ یَکُونُ عَلَقَةً مِثْلَ ذَلِکَ » آمده است که این برابراست باروایت (3208) و (3332) صحیح بخاری ولی در روایت صحیح مسلم این گونه آمده است (ثُمَّ یَکُونُ فِی ذَلِکَ عَلَقَةً مِثْلَ ذَلِکَ) یعنی در روایت مسلم در اینجا « فِی ذَلِکَ » اضافه تر آمده است ، و گویا این روایت صحیح مسلم از نظر الفاظ دقیق تر است، و معنایش می شود: در این مدت (چهل شبانه روز) به همان حالت تکه خونی می ماند.
4 - در این روایت اربعین آمده « ثُمَّ یَکُونُ مُضْغَةً مِثْلَ ذَلِکَ » آمده است که این برابراست باروایت (3208) و (3332) صحیح بخاری ولی در روایت صحیح مسلم این گونه آمده است (ثُمَّ یَکُونُ فِی ذَلِکَ مُضْغَةً مِثْلَ ذَلِکَ) یعنی در روایت مسلم در اینجا « فِی ذَلِکَ » اضافه تر آمده است، و گویا این روایت صحیح مسلم از نظر الفاظ دقیق تر است، و معنایش می شود: در این مدت (چهل شبانه روز) به همان حالت تکه گوشتی می ماند.
5 - در این روایت اربعین « ثُمَّ یُرْسَلُ إِلَیْهِ الْمَلَکُ » آمده است ولی در روایت شماره (2643) صحیح مسلم درآن لفظ « إِلَیْهِ » نیست و این گونه آمده است « ثُمَّ یُرْسَلُ الْمَلَکُ » و اما در روایت شماره (3208) و شماره (6594) صحیح بخاری آمده « ثُمَّ یَبْعَثُ اللَّهُ مَلَکًا » و در روایت شماره (3332) صحیح بخاری آمده « ثُمَّ یَبْعَثُ اللَّهُ إِلَیْهِ مَلَکًا » و در روایت شماره (7454) صحیح بخاری این گونه « ثُمَّ یُبْعَثُ إِلَیْهِ المَلَکُ » آمده است، گرچه تفاوت لفظی در این روایت ها وجود دارد ولی از نظر معنی تفاوت وجود ندارد زیرا هدف همه روایتها این است که الله متعال فرشته مأمور را به سوی آن جنین می فرستد تا اینکه در آن روح دمیده و امورچهارگانه مذکور در حدیث را بنویسد .
منابع حدیث :
این حدیث چهاربار در صحیح بخاری و یک باردرصحیح مسلم روایت شده که به ترتیب زیرمی باشد :
1 - صحیح بخاری حدیث شماره (3208).
2- صحیح بخاری حدیث شماره (3332).
3- صحیح بخاری حدیث شماره (6594).
4- صحیح بخاری حدیث شماره (7454).
5- صحیح مسلم حدیث شماره (2643) .
علاوه ازاین دوکتاب صحیح درکتب حدیثی زیر نیز روایت شده است :
1- سنن ترمذی حدیث شماره (2137).
2- سنن ابی داود حدیث شماره (4708).
3- سنن ابن ماجه حدیث شماره (76).
علاوه از کتب مذکور در بسیاری از کتب حدیثی دیگر نیز این حدیث روایت شده است .
حدیث سوم اربعین نووی
متن حدیث :
عن أبی عبد الرحمن عبد الله بن عمر بن الخطاب رضی الله عنهما قال"سمعت رسول الله صلى الله علیه وسلم یقول:«بُنِیَ الْإِسْلَامُ عَلَى خَمْسٍ، شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ، وَأَنَّ مُحَمَّدًا رَسُولُ اللَّهِ ، وَإِقَامِ الصَّلَاةِ، وَإِیتَاءِ الزَّکَاةِ، وَحَجِّ الْبَیْتِ، وَصَوْمِ رَمَضَانَ».
لغات حدیث :
بُنِیَ الْإِسْلَام : اسلام ساخته شده است، اسلام بنا شده است.
عَلَى خَمْسٍ : برپنج اساس، برپنج بنیاد.
شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ : گواهی دادن به این که بجز الله دیگر معبود به حقی نیست.
وَأَنَّ مُحَمَّدًا رَسُولُ اللَّهِ : و (گواهی دادن به اینکه) قطعا محمد فرستاده الله می باشد .
إِقَامِ الصَّلَاةِ : برپا داشتن نماز، ادا نمودن نماز به صورت کامل .
إِیتَاءِ الزَّکَاةِ : پرداخت زکات ، دادن زکات .
حَجِّ الْبَیْتِ : خانه (کعبه) را حج نمودن.
صَوْمِ رَمَضَانَ : روزه رمضان، ماه رمضان را روزه گرفتن.
ترجمه حدیث :
ابوعبدالرحمن عبدالله پسر عمربن خطاب رضی الله عنهما فرمودند: من از رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم شنیدم که می فرمایند : اسلام برپنج (اساس و بنیاد) بنا شده است : برگواهی دادن به این که بجز الله دیگر معبود به حقی نیست و قطعا محمّد فرستاده الله است، و برپائی نماز، و پرداخت زکات، وحج خانه (کعبه)، و روزه رمضان .
مسائل حدیث :
ازحدیث بالا مسائل زیراستنباط می شود :
1 - اسلام دارای پنج رکن بنیادین می باشد .
2 - اولین رکن اسلام اعتراف به وحدانیت الله و رسالت محمّد صلی الله علیه و آله وسلم می باشد .
2 - دومین رکن اسلام برپائی نمازهای پنج گانه می باشد .
3 - سومین رکن اسلام پرداخت زکات می باشد .
4- چهارمین رکن اسلام حج نمودن خانه کعبه می باشد .
5- پنجمین رکن اسلام روزه گرفتن ماه مبارک رمضان می باشد .
تفاوت های الفاظ حدیث :
در این روایت اربعین « بُنِیَ الْإِسْلَامُ عَلَى خَمْسٍ » آمده است ولی درروایت شماره (16) صحیح مسلم این گونه آمده است «بُنِیَ الْإِسْلَامُ عَلَى خَمْسَةٍ» یعنی در این روایت مسلم عدد « خَمْسَةٍ » بصورت مؤنث ذکر شده است ولی از نظرمعنی هر دو روایت یکی است .
و در روایت شماره (2505) صحیح ابن خزیمه و روایت شماره (6301) مسند احمد این چنین آمده «إِنَّ الْإِسْلَامَ بُنِیَ عَلَى خَمْسٍ» یعنی : با حرف تأکید «إِنَّ» ذکر شده است ، که تأثیری تأکیدی در معنای حدیث می گذارد زیرا آن وقت معنی این قسمت از حدیث می شود : همانا اسلام برپنج (ارکان) بنا شده است.
و در روایت شماره (21) شعب الایمان این چنین آمده است « إِنَّ الْإِیمَانَ بُنِیَ عَلَى خَمْسٍ» یعنی : کلمه « الْإِیمَانَ » به جای « الْإِسْلَامَ » که از نظر معنی در این حدیث به یک معنی و مفهوم می باشند .
در این روایت اربعین «شَهَادَةِ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَأَنَّ مُحَمَّدًا رَسُولُ اللَّهِ» آمده است ولی در روایت شماره (16) صحیح مسلم این گونه آمده است «عَلَى أَنْ یُوَحَّدَ اللهُ» ودر روایت تکراری شماره (16) صحیح مسلم این گونه آمده است « عَلَى أَنْ یُعْبَدَ اللهُ، وَیُکْفَرَ بِمَا دُونَهُ » در روایت شماره (21) شعب الایمان بیهقی چنین آمده است « تَعْبُدُ اللهَ» ودر روایت تکراری دیگرشماره (16) صحیح مسلم این گونه آمده است « شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ، وَأَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ » و در روایت تکراری دیگر شماره (16) صحیح مسلم این چنین روایت شده است « شَهَادَةِ أَنَّ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ » و در روایت شماره (4514) صحیح بخاری بصورت موقوفی از قول ابن عمر رضی الله عنه چنین آمده است « إِیمَانٍ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ »
آری تمام الفاظی که در باره این قسمت از حدیث آمده از نظرمفهوم یکی اند گرچه در الفاظ با هم متفاوت اند زیرا هدف تمام روایت های این است که رکن اول اسلام این است که یک مسلمان باید « به الله متعال ایمان آورده و به وحدانیت او اعتراف نماید و فقط او را پرستش نموده وبه غیراو کفر بورزد و به بندگی و رسالت رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم اعتراف نموده و ایمان بیاورد».
در این روایت اربعین « وَإِقَامِ الصَّلَاةِ » آمده است ولی در روایت شماره (21) شعب الایمان بیهقی چنین آمده است « وَتُقِیمُ الصَّلَاةَ ». این دو الفاظ گرچه از نظر لفظی فرق دارند یکی مصدر و دیگر فعل است ولی از نظر مفهوم یکی است زیرا هدف برپائی و خواندن نماز است .
در این روایت اربعین آمده « وَإِیتَاءِ الزَّکَاةِ » ولی در روایت (21) شعب الایمان بیهقی این گونه آمده است « وَتُؤْتِی الزَّکَاةَ». این دو الفاظ گرچه از نظر لفظی فرق دارند یکی مصدر و دیگر فعل است ولی از نظر مفهوم یکی است زیرا هدف پرداخت زکات است .
در این روایت اربعین آمده « وَحَجِّ الْبَیْتِ » ولی درروایت شماره (8) صحیح بخاری چنین آمده « وَالحَجِّ» و در روایت شعب الایمان بیهقی شماره (21) این گونه آمده است « وَتَحُجُّ الْبَیْتَ». این سه الفاظ گرچه از نظر لفظی فرق دارند ولی از نظر مفهوم یکی است زیرا هدف حج نمودن خانه کعبه می باشد .
در این روایت اربعین آمده « وَصَوْمِ رَمَضَانَ » و در روایت شعب الایمان بیهقی شماره (21) این گونه آمده است « وَتَصُومُ رَمَضَانَ» این دو الفاظ گرچه از نظر لفظی فرق دارند یکی مصدر و دیگر فعل است ولی از نظر مفهوم یکی است زیرا هدف روزه گرفتن ماه مبارک رمضان می باشد .
ناگفته نماند که در باره ترتیب ذکراین پنج رکن نیزروایتی آمده که ابن عمر رضی الله عنه می گوید من به این ترتیب از رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم شنیده ام در این باره به روایت تکراری شماره (16) صحیح مسلم توجه فرمایید : عَنْ سَعْدِ بْنِ عُبَیْدَةَ، عَنِ ابْنِ عُمَرَ، عَنِ النَّبِیِّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ، قَالَ: «بُنِیَ الْإِسْلَامُ عَلَى خَمْسَةٍ، عَلَى أَنْ یُوَحَّدَ اللهُ، وَإِقَامِ الصَّلَاةِ، وَإِیتَاءِ الزَّکَاةِ، وَصِیَامِ رَمَضَانَ، وَالْحَجِّ»، فَقَالَ رَجُلٌ: الْحَجُّ، وَصِیَامُ رَمَضَانَ، قَالَ: «لَا، صِیَامُ رَمَضَانَ، وَالْحَجُّ» هَکَذَا سَمِعْتُهُ مِنْ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ .
ترجمه : سعد بن عبیده رحمه الله از ابن عمر رضی الله عنهما از پیامبرصلی الله علیه و آله وسلم روایت نمودند که ایشان فرمودند : اسلام برپنج (رکن) بنا شده است : براین که الله به یکتائی پرستش شود، و برپائی نماز، و پرداخت زکات، و روزه گرفتن (ماه) رمضان و حج ، (سعد بن عبیده رحمه الله فرمودند) مردی گفت : (در این روایت ،اول) حج (ذکر شده) و(بعد) روزه رمضان (آمده است) ، (ابن عمر رضی الله عنه) فرمودند : نخیر(در این روایت اول) روزه رمضان (ذکرشده است) و(بعد) حج ، و من اینگونه از رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم شنیده ام .
منابع حدیث :
این روایت اربعین درکتب بسیاری از کتب حدیثی روایت شده که به مهم ترین آنها در ذیل اشاره می نمایم :
1 - صحیح بخاری حدیث شماره (8) بصورت مرفوعی .
2 - صحیح بخاری حدیث شماره (4514) بصورت موقوفی .
3- صحیح مسلم حدیث شماره (16).
4 - سنن نسائی حدیث شماره (5001).
5- سنن ترمذی حدیث شماره (2609).
علاوه از کتب مذکور این حدیث در بسیاری دیگر از کتب حدیثی نیزروایت شده است .
حدیث دوم اربعین نووی
متن حدیث : عن عمر رضی الله عنه أیضا قَالَ: بَیْنَمَا نَحْنُ عِنْدَ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ ذَاتَ یَوْمٍ، إِذْ طَلَعَ عَلَیْنَا رَجُلٌ شَدِیدُ بَیَاضِ الثِّیَابِ، شَدِیدُ سَوَادِ الشَّعَرِ، لَا یُرَى عَلَیْهِ أَثَرُ السَّفَرِ، وَلَا یَعْرِفُهُ مِنَّا أَحَدٌ، حَتَّى جَلَسَ إِلَى النَّبِیِّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ، فَأَسْنَدَ رُکْبَتَیْهِ إِلَى رُکْبَتَیْهِ، وَوَضَعَ کَفَّیْهِ عَلَى فَخِذَیْهِ، وَقَالَ: یَا مُحَمَّدُ أَخْبِرْنِی عَنِ الْإِسْلَامِ، فَقَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ: «الْإِسْلَامُ أَنْ تَشْهَدَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ وَأَنَّ مُحَمَّدًا رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ، وَتُقِیمَ الصَّلَاةَ، وَتُؤْتِیَ الزَّکَاةَ، وَتَصُومَ رَمَضَانَ، وَتَحُجَّ الْبَیْتَ إِنِ اسْتَطَعْتَ إِلَیْهِ سَبِیلًا»، قَالَ: صَدَقْتَ، قَالَ: فَعَجِبْنَا لَهُ یَسْأَلُهُ، وَیُصَدِّقُهُ، قَالَ: فَأَخْبِرْنِی عَنِ الْإِیمَانِ، قَالَ: «أَنْ تُؤْمِنَ بِاللهِ، وَمَلَائِکَتِهِ، وَکُتُبِهِ، وَرُسُلِهِ، وَالْیَوْمِ الْآخِرِ، وَتُؤْمِنَ بِالْقَدَرِ خَیْرِهِ وَشَرِّهِ»، قَالَ: صَدَقْتَ، قَالَ: فَأَخْبِرْنِی عَنِ الْإِحْسَانِ، قَالَ: «أَنْ تَعْبُدَ اللهَ کَأَنَّکَ تَرَاهُ، فَإِنْ لَمْ تَکُنْ تَرَاهُ فَإِنَّهُ یَرَاکَ»، قَالَ: فَأَخْبِرْنِی عَنِ السَّاعَةِ، قَالَ: «مَا الْمَسْئُولُ عَنْهَا بِأَعْلَمَ مِنَ السَّائِلِ» قَالَ: فَأَخْبِرْنِی عَنْ أَمَارَتِهَا، قَالَ: «أَنْ تَلِدَ الْأَمَةُ رَبَّتَهَا، وَأَنْ تَرَى الْحُفَاةَ الْعُرَاةَ الْعَالَةَ رِعَاءَ الشَّاءِ یَتَطَاوَلُونَ فِی الْبُنْیَانِ»، قَالَ: ثُمَّ انْطَلَقَ فَلَبِثْتُ مَلِیًّا، ثُمَّ قَالَ لِی: «یَا عُمَرُ أَتَدْرِی مَنِ السَّائِلُ؟» قُلْتُ: اللهُ وَرَسُولُهُ أَعْلَمُ، قَالَ: «فَإِنَّهُ جِبْرِیلُ أَتَاکُمْ یُعَلِّمُکُمْ دِینَکُمْ».
لغات حدیث :
بَیْنَمَا : در حالی که ، زمانی که، هنگامی که .
ذَاتَ یَوْمٍ : روزی .
إِذْ طَلَعَ : ناگهان نمایان گشت، ناگهان آمد.
الثِّیَابِ : لباسها .
سَوَادِ الشَّعَرِ : موسیاه .
لَا یُرَى : دیده نمی شد، نمایان نمی شد.
أَثَرُ السَّفَرِ: آثار سفر، آثار مسافرت.
لَا یَعْرِفُهُ : او را نمی شناخت .
فَأَسْنَدَ رُکْبَتَیْهِ إِلَى رُکْبَتَیْهِ : دوزانویش را به دوزانوی او تکیه داد، دوزانویش را به دو زانوی او چسپاند.
وَضَعَ کَفَّیْهِ : دو کف دستش را گذاشت .
عَلَى فَخِذَیْهِ : بر دو رانش .
أَخْبِرْنِی : به من خبر بده، مرا خبردارکن ، به من بگو.
إِنِ اسْتَطَعْتَ : اگر توانستی ، اگر توانش را داشتی .
خَیْرِهِ وَشَرِّهِ : خوبش و بدش .
الْإِحْسَانِ : نیکی ، حضور قلبی .
السَّاعَةِ : قیامت .
مَا الْمَسْئُولُ : نیست سوال شونده .
أَمَارَتِهَا : علامت آن .
أَنْ تَلِدَ الْأَمَةُ : اینکه بزاید کنیز.
رَبَّتَهَا : آقایش را، پرورش دهنده اش را .
أَنْ تَرَى : این که ببینی .
الْحُفَاةَ : پا برهنه ها.
الْعُرَاةَ : برهنه ها ، لخت ها ، عریانها .
الْعَالَةَ : فقیران.
رِعَاءَ الشَّاءِ : گوسفند چرانان .
یَتَطَاوَلُونَ : در بلند سازی ساختمان ها بر یکدیگرافتخار می کنند .
الْبُنْیَانِ : ساختمان ها.
انْطَلَقَ : رفت .
فَلَبِثْتُ : پس ماندم ، پس درنگ کردم .
مَلِیًّا : مدت طولانی، زمان طولانی .
أَتَدْرِی : آیا می دانی .
مَنِ السَّائِلُ؟ : سؤال کننده کیست ؟
ترجمه حدیث :
همچنین از عمر رضی الله عنه روایت شده که ایشان فرمودند : در حالی که ما (جمعی از صحابه) روزی نزد رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم نشسته بودیم ، که ناگهان مردی بر نمایان گشت (و به نزد ما آمد) که لباسهای بسیار سفید و موهای بسیار سیاه داشت، نه بر او اثری ازسفر دیده می شد و نه هم کسی از ما او را می شناخت، (این مرد آمد) تا اینکه (روبری) پیامبرصلی الله علیه و آله وسلم (طوری) نشست که دو زانویش را با دو زانوی رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم چسپاند و دو کف دستش را بر دو ران رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم گذاشت و(سپس) گفت : ای محمد به من از (ارکان و احکام) اسلام خبربده (و بیان نما)، رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم (در جواب) فرمودند : (ارکان و احکام) اسلام (این است) که گواهی دهی که بجز الله دیگر معبود به حقی نیست و قطعا محمد صلی الله علیه و آله وسلم (پیامبرو) فرستاده الله (متعال) است، و نماز(فرض) را برپا داری و زکات پرداخت نمائی و (ماه) رمضان را روزه بگیری و اگر توان رفتن به راه (حج) را داشتی خانه (کعبه) را حج نمائی،(آن مرد بعد شنیدن جواب خطاب به رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم) گفت : راست گفتی (همان گونه که شما می فرمایید درست است)، (عمر رضی الله عنه) فرمودند : ما (افراد موجود درآن مجلس) از این فرد تعجب نمودیم که خود می پرسد(و این نشانی ندانستن است) و(سپس) خود (جواب رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم را) تأیید می کند (که این نشانی از قبل دانستن است)، (آن مرد دوباره) گفت : پس به من از(ارکان) ایمان خبر بده (و مرا نسبت به آنها آگاه کن)، (رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم) فرمودند : (ارکان ایمان این است که) به الله و فرشتگانش و به کتابهایش و به پیامبرانش و به روز قیامت ایمان بیاوری ، و (همچنین) به خوب و بد تقدیر(نیز) ایمان بیاوری ، (آن مرد) گفت : راست گفتی (و آن چه می گوئی درست است)، (سپس آن مرد) گفت: پس از احسان به من خبر بده (و مرا نسبت به آن آگاه کن)، (رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم) فرمودند : (احسان این است که تو) الله را به گونه ای (از اخلاص و حضور قلبی) عبادت و پرستش کنی که گویا تو او را می بینی، گرچه تو او را (در این دنیا و به هنگام عبادت) نمی بینی ولی قطعا که او ترا می بیند، (آن مرد) گفت : پس به من ازقیامت خبر بده (و مرا نسبت به تاریخ دقیق برپائی آن آگاه کن)، (رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم) فرمودند : سؤال شونده (که من باشم) از سؤال کننده (که توباشی) ، (در این باره) داناتر و آگاه تر نیست ، (آن مرد) گفت : پس مرا از علامت (برپائی) آن آگاه و با خبر نما ، (رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم) فرمودند : (از علامت های قیامت این است که) بزاید کنیزآقا و پرورش دهنده خودش را، و این که ببینی (افراد) پا لخت ، برهنه و گوسفند چران را در ساخت و ساز ساختمانهای بلند(آسمان خراش) بریک دیگرفخرومباهات می ورزند،(عمر رضی الله عنه) فرمودند : سپس (آن مرد بلند شد و) رفت ، سپس من مدتی طولانی درنگ نمودم ، که بعد از آن (رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم) به من گفتند : ای عمر آیا می دانی که آن سؤال کننده چه کسی بود؟ من گفتم : الله و رسولش داناتراست، (ایشان) فرمودند : همانا او جبرئیل (علیه السلام) بود که به نزدتان آمده بود تا (به طریق این سؤالها، و پاسخ های من) برایتان دینتان را بیاموزد .
مسائل حدیث :
از این حدیث مسائل زیرفهمیده می شود :
1 - گاهی جبرئیل علیه السلام به شکل مردی خوش چهره ای به نزد پیامبرصلی الله علیه و آله وسلم تشریف می آوردند.
2- فرشتگان می توانند خودشان را به اشکال مختلف در آورند .
3- برخی از یاران رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم جبرئیل علیه السلام را به شکل مرد غریبه و ناشناسی دیده اند.
4- در این جریان جبرئیل علیه السلام با لباس سفید وموی سیاه به نزد پیامبرصلی الله علیه و آله وسلم آمده بودند .
5 - نزدیک نشستن مستفتی با مفتی و شاگرد با استاد ایرادی ندارد.
6- زانوبه زانو زدن مستفتی با مفتی و شاگرد با استاد ایراد شرعی ندارد.
7- شخصیت بزرگ و محترمی را بدون القاب ، فقط تنها با نام صدا زدن ایرادی ندارد .
8- سؤال کردن گاهی برای این است که فرد می خواهد خودش چیزی را یاد بگیرد و گاهی برای این است که می خواهد تا دیگران چیزی را یاد بگیرند .
9- در یک جلسه از استاد و یا عالم دینی سؤالهای متعددی را پرسیدن ایرادی ندارد.
10- زمانی که از یک مفتی ، عالم و یا استادی سؤالی پرسیده می شود اگر می داند باید پاسخ بدهد، و اگر نمی داند باید بگوید که نمی دانم و جواب غلطی برای سؤال کننده ندهد .
11- در این حدیث اسلام و ایمان با یکدیگر فرق دارند ، اسلام به اعمال ظاهری اطلاق شده و ایمان به اعتقادات قلبی بکار برده شده است ، گرچه گاهی هر دو به یک معنی نیزبکار برده می شوند ، بگفته علمای بزرگوار «اذا اجتمعا افترقا و اذا افترقا اجتمعا» یعنی هرگا اسلام و ایمان در یک آیه و یا یک حدیث آمد و با هم جمع شدند در آن وقت معنای آنها با هم فرق دارند؛ اسلام به اعمال ظاهری و ایمان به اعتقادت قلبی اطلاق می شود، ولی اگر هر یک از اسلام و ایمان در آیه ای و یا حدیثی جداگانه بیاید درآن وقت هردو یک معنی دارند .
12- کلمه شهادتین ، نماز، زکات، روزه رمضان و حج ؛ ارکان پنج گانه اسلام می باشند.
13- ایمان به الله، ایمان به فرشتگان، ایمان به کتابهای آسمانی، ایمان به پیامبران الهی، ایمان به روز قیامت و ایمان به خوب و بد تقدیر، ارکان شش گانه ایمان می باشند .
14- روح تمام عبادتها ، احسان و حضور قلبی فرد عبادتگذار به هنگام انجام عبادت است.
15- احسان یعنی اینکه فرد الله متعال را بگونه ای از اخلاص و حضور قلبی عبادت و پرستش نماید که گویا او را می بیند، گرچه او الله متعال را در این دنیا و به هنگام عبادت نمی بیند ولی با این یقین و حضور قلبی باید به عبادت و پرستش الله متعال بپردازد که الله متعال او را می بیند .
16- تاریخ دقیق برپائی قیامت را نه جبرئیل علیه السلام می دانسته و نه هم پیامبربزرگوار اسلام صلی الله علیه و آله وسلم ازآن آگاه و باخبربودند، واین تنها الله متعال است که تاریخ دقیق برپائی قیامت را می داند.
17- پیامبرصلی الله علیه و آله وسلم علامت ها و نشانیهایی که قبل از قیامت بروز نموده و نمایان می گردند را می دانسته و در مواقع مختلف برای امتش بیان نموده اند.
18- یکی ازعلامت های کوچک قیامت این است که کنیز آقا و پرورش دهنده خودش را بزاید ، یعنی جهاد اسلامی دوباره رونق گرفته و در جهادهای اسلامی کنیزانی به دست خواهد آمد و سپس هنگامی که این کنیزان از آقایانشان بچه دارشوند و زایمان کنند در حقیقت آقایانشان را زاییده اند زیرا این بچه ها که فرزندان آقایان همین کنیز اند به نوعی آقایان مادرانشان هستند ، و یا اینکه نافرمانی پدرو مادر به حدی می رسد که فرزندان ناخلف با مادرانشان همانند بردگان و کنیزان برخورد می کنند و در حالی که این فرزندان از همین مادران متولد شده و همین مادران آنها را زاییده اند .
19- یک دیگر از علامت های کوچک قیامت این است که افرادی که یک زمان پا لخت ، برهنه و گوسفند چران بودند، و در صحراها و بیابانها سرگردان بودند امروز ثروتمند شده و در ساخت و ساز ساختمانهای بلند و آسمان خراش با یکدیگر مسابقه داده و بریک دیگرفخرمی کنند.
20- در حقیق دین همان مجموعه اسلام ، ایمان و احسان می باشد .
21- انسان وقتی که چیزی را نمی داند باید «الله و رسوله اعلم» بگوید و با گفتن این کلمه به کم علمی و نادانی خویش وبیشتر بودن علم الله متعال و رسولش اعتراف نموده است و غرور علمی خویش را شکسته و تواضع علمی را اختیار نموده است .
22- یکی از بهترین روشهای آموزشی ، روش پرسش و پاسخ است، زیرا با این روش وطریقه توجه ها بیشتر و احساس خستگی کمتری به افراد دست می دهد.
23 - رنگ سفید برای لباس مردان بهترین نوع رنگ است و به همین خاطرجبرئیل علیه السلام با لباسهای سفید به نزد رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم تشریف آوردند و به همین سبب است که رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم در روایت دیگری فرمودند : لباسهای سفیدتان را بپوشید زیرا پاکیزه تر و بهتر اند و با همین نوع پارچه های سفید مرده هایتان را کفن نمایید .
تفاوت های الفاظ حدیث :
در ذیل بنده عمده ترین تفاوت های الفاظ این روایت اربعین را با الفاظ عمده ترین کتب حدیثی به ترتیب ذیل و به صورت تقسیم بندی شده ای بیان خواهم نمود :
1 - تفاوت های موجود در ابتدای این روایت :
در این روایت اربعین آمده است « بَیْنَمَا نَحْنُ عِنْدَ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ ».
ولی در روایت شماره (2708) سنن دارقطنی آمده « بَیْنَا نَحْنُ جُلُوسٌ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فِی أُنَاسٍ » یعنی : درحالی که ما با جمعی از مردم نزد رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم نشسته بود.
آری در این روایت دارقطنی کلمه « جُلُوسٌ » و کلمه « فِی أُنَاسٍ » اضافه ترآمده است و کلمه « بَیْنَا » به جای کلمه « بَیْنَمَا » آمده که از نظر معنی چندان تفاوتی با هم ندارند.
و در روایت شماره (168) صحیح ابن حبان چنین آمده « بَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ ذَاتَ یَوْمٍ جَالِسًا».
یعنی : درحالی که رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم نشسته بودند... در این روایت ابن حبان بصورت مفرد آمده و نشستن را تنها به رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم نسبت داده وصحابه موجود درآنجا را درنشستن شریک نکرده است .
در این روایت اربعین آمده است « إِذْ طَلَعَ عَلَیْنَا رَجُلٌ شَدِیدُ بَیَاضِ الثِّیَابِ، شَدِیدُ سَوَادِ الشَّعَرِ، لَا یُرَى عَلَیْهِ أَثَرُ السَّفَرِ، وَلَا یَعْرِفُهُ مِنَّا أَحَدٌ، حَتَّى جَلَسَ إِلَى النَّبِیِّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ».
ولی در روایت شماره (2708) سنن دارقطنی آمده « إِذْ جَاءَ رَجُلٌ لَیْسَ عَلَیْهِ شَحْنَاءُ سَفَرٍ وَلَیْسَ مِنْ أَهْلِ الْبَلَدِ یَتَخَطَّى حَتَّى وَرِکِ فَجَلَسَ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ کَمَا یَجْلِسُ أَحَدُنَا فِی الصَّلَاةِ»
یعنی : ناگهان مردی آمد که براو آثار و هیأت سفر نبود و از اهل شهر(ما) هم نبود آمده تا ازما گذشت (و رفت) تا اینکه در جلوی رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم زانو زده و نشست ،همان گونه که یکی از ما در نماز(برای خواندن تشهد دو زانو) می نشیند.
و روایت شماره (173) صحیح ابن حبان و روایت شماره (1) صحیح ابن خزیمه نیز تقریبا همانند روایت دارقطنی ذکر شده است .
ودرروایت شماره (2504) صحیح ابن خزیمه چنین آمده « إِذْ أَقْبَلَ رَجُلٌ شَدِیدُ بَیَاضِ الثِّیَابِ، شَدِیدُ سَوَادِ الشَّعَرِ، وَلَا نَعْرِفُهُ »
یعنی : نا گهان مردی روآورد (وآمد) که لباس های بسیار سفیدی و موهای بسیار سیاهی داشت و ما او را نمی شناختیم .
و در روایت شماره (19) شعب الایمان چنین آمده است « جَاءَ رَجُلٌ حَسَنُ الْوَجْهِ حَسَنُ الشَّعْرِ عَلَیْهِ ثِیَابٌ بِیضٌ، فَنَظَرَ الْقَوْمُ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ فَقَالُوا: مَا نَعْرِفُ هَذَا وَلَا هَذَا صَاحِبُ سَفَرٍ »
یعنی : مرد خوش چهره ، خوش مو که لباس های سفید برتن داشت آمد، افراد(موجود در آنجا) برخی به برخ دیگر نگاه نموده (و ازیکدیگر گویا می پرسیدند که این مرد غریبه کیست؟ وهمه گویا) گفتند : که ما نه این فرد را می شناسیم و نه هم یار سفرو مسافرت بود .
و در روایت شماره (168) صحیح ابن حبان چنین آمده « بَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ ذَاتَ یَوْمٍ جَالِسًا، إِذْ جَاءَ شَدِیدُ سَوَادِ اللِّحْیَةِ، شَدِیدُ بَیَاضِ الثِّیَابِ»
یعنی : در حالی که روزی رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم نشسته بودند که ناگهان (مردی) که ریشی بسیار سیاه و لباس های بسیارسفیدی به تن داشت (به نزد رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم) آمد.
و در روایت شماره (184) مسند احمد چنین آمده « جاءه رجل یمشی، حسن الوجه، حسن الشعر، علیه ثیاب بیاض، فنظر القوم بعضهم إلى بعض، ما نعرف هذا وما هذا بصاحب سفر، ثم قال: یا رسول الله، آتیک، قال: «نعم»...
یعنی : مردی خوش چهر، خوش مو که لباسهای سفید برتن داشتند پیاده به نزد رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم آمد، افراد موجودی که در آنجا بودند برخی به برخی نگاه نمودند (و از همدیگر پرسیدند که آیا این مرد را می شناسید و همه با اشاره به یکدیگر گفتند) که این مرد را نمی شناسیم و این فرد یارسفر و مسافرت نبود ، سپس آن مرد گفت: ای رسول الله به نزدتان بیایم (و به شما نزدیک شوم؟ رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم) فرمودند: بله .....
دراین روایت اربعین آمده است « فَأَسْنَدَ رُکْبَتَیْهِ إِلَى رُکْبَتَیْهِ » ولی در روایت شماره (63) سنن ابن ماجه آمده « فَأَسْنَدَ رُکْبَتَهُ إِلَى رُکْبَتِهِ » یعنی : زانویش را به زانوی رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم تکیه داد، فرق این روایت سنن ابن ماجه با روایت اربعین در این است که درروایت ابن ماجه (رکبه) یعنی : زانو به صورت مفرد« رُکْبَتَهُ » آمده است ولی در روایت اربعین بصورت تثنیه یعنی « رُکْبَتَیْهِ » آمده است .
ودر روایت شمار(2610) سنن ترمذی آمده « فَأَلْزَقَ رُکْبَتَهُ بِرُکْبَتِهِ » یعنی : زانویش را با زانوی رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم چسپاند . و در روایت شماره (168) صحیح ابن حبان چنین آمده «فَوَضَعَ رُکْبَتَهُ عَلَى رُکْبَةِ النَّبِیِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ، » یعنی : آن مرد زانویش بر زانوی پیامبرگذاشت .
در این روایت اربعین آمده « وَوَضَعَ کَفَّیْهِ عَلَى فَخِذَیْهِ » ولی در روایت شماره (2504) صحیح ابن خزیمه چنین آمده « فَدَنَا حَتَّى وَضَعَ رُکْبَتَیْهِ وَوضَعَ یَدَیْهِ عَلَى فَخِذَیْهِ » یعنی : پس آن مرد نزدیک شد تا اینکه دو زانویش را برزمین گذاشت و دو دستش را بردو ران (رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم) گذاشت .
ودر روایت شماره (2708) سنن دارقطنی آمده «ثُمَّ وَضَعَ یَدَهُ عَلَى رُکْبَتَیْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ » یعنی : سپس (آن مرد) دستش را بردو زانوی رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم گذاشت.
در پایان این قسمت از حدیث باید گفت که از مجموعه روایتها بالا معلوم می شود که این حدیث این گونه ابتدا و شروع می شود :
عمررضی الله عنه فرمودند : روزی ما با رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم در جایی نشسته بودیم که مرد غریبه ای که هیچ کس از افراد موجود درآنجا ایشان را نمی شناخت و آثار و هیأت سفرو مسافری نیز نداشت با چهره زبیا و لباسهای بسیارسفید و ریش و موهای بسیارسیاه آمد و چون افراد ایشان را نمی شناختند با تعجب به یکدیگر نگاه نموده و با اشاره در باره او از یکدیگرپرسیدند که آیا این مرد را می شناسید و همه اظهارناآشنائی نمودند آن مرد پیاده می آمد و چون به رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم نزدیک شده ازرسول الله صلی الله علیه و آله وسلم در خواست نزدیک شدن را نمودند، رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم به ایشان اجازه نزدیک شدن را دادند و آن مرد آمد تا اینکه جلوی رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم زانو زده و دو زانوی خویش را بردو زانوی رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم گذاشته و چسپاندند و سپس دو دستش را بر دوزانو و دو ران رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم گذاشته و سپس سؤالهای مذکوردرحدیث را از رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم پرسیدند...
ناگفته نماند که این حالتهایی که آن مرد که همان جبرئیل علیه السلام باشد به نزد رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم آمده و نشستند تا جلب توجه نموده و افراد موجود در آنجا بیشتر به پاسخ و پرسش ها توجه دهند و بهتر به خاطرها و اذهانشان بسپارند .
2 - تفاوت های موجود در سؤال اسلام :
در این روایت اربعین آمده « وَقَالَ: یَا مُحَمَّدُ أَخْبِرْنِی عَنِ الْإِسْلَامِ، فَقَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ: «الْإِسْلَامُ أَنْ تَشْهَدَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ وَأَنَّ مُحَمَّدًا رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ، وَتُقِیمَ الصَّلَاةَ، وَتُؤْتِیَ الزَّکَاةَ، وَتَصُومَ رَمَضَانَ، وَتَحُجَّ الْبَیْتَ إِنِ اسْتَطَعْتَ إِلَیْهِ سَبِیلًا»
ولی در روایت شماره (2610) سنن ترمذی این گونه آمده « قَالَ: فَمَا الإِسْلَامُ؟ قَالَ: «شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَأَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ، وَإِقَامُ الصَّلَاةِ، وَإِیتَاءُ الزَّکَاةِ، وَحَجُّ البَیْتِ وَصَوْمُ رَمَضَانَ». یعنی : آن مرد گفت : اسلام چیست ؟ (رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم) فرمودند : گواهی دادن به اینکه بجزالله دیگر معبود به حقی نیست و قطعا محمد بنده الله و فرستاده او، و برپائی نماز و پرداخت زکات و حج خانه کعبه و روزه رمضان .
و در روایت شماره (63) سنن ابن ماجه این گونه آمده است « ثُمَّ قَالَ: یَا مُحَمَّدُ، مَا الْإِسْلَامُ؟ قَالَ: «شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، وَأَنِّی رَسُولُ اللَّهِ، وَإِقَامُ الصَّلَاةِ، وَإِیتَاءُ الزَّکَاةِ، وَصَوْمُ رَمَضَانَ، وَحَجُّ الْبَیْتِ»
یعنی : سپس آن مرد گفت : ای محمد اسلام چیست ؟ (رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم) فرمودند : گواهی دادن به اینکه بجز الله دیگر معبود به حقی نیست و همانا من (محمد) فرستاده الله هستم، و برپائی نماز، و پرداخت زکات و روزه رمضان و حج خانه کعبه .
و در روایت شماره (2708) سنن دارقطنی و روایت شماره (3687) شعب الایمان و در روایت شماره (173) صحیح ابن حبان و روایت (1) صحیح ابن خزیمه چنین آمده است « فَقَالَ: یَا مُحَمَّدُ مَا الْإِسْلَامُ؟ ,قَالَ: «الْإِسْلَامُ أَنْ تَشَهَّدَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَأَنَّ مُحَمَّدًا رَسُولُ اللَّهِ , وَأَنْ تُقِیمَ الصَّلَاةَ وَتُؤْتِیَ الزَّکَاةَ وَتَحُجَّ وَتَعْتَمِرَ وَتَغْتَسِلَ مِنَ الْجَنَابَةِ وَتَتِمَّ الْوُضُوءَ وَتَصُومَ رَمَضَانَ» , قَالَ: فَإِنْ فَعَلْتُ هَذَا فَأَنَا مُسْلِمٌ؟ , قَالَ: «نَعَمْ».
یعنی : پس آن مرد گفت : ای محمد اسلام چیست ؟ (رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم) فرمودند : اسلام این است که گواهی دهی که بجز الله دیگر معبود به حقی نیست و همانا محمد فرستاده و پیامبرالله است، و اینکه نمازرا برپا داری و زکات را پرداخت نمایی و حج نمایی و عمره نمایی و ازجنابت غسل نمایی و وضویتان را کامل کنی و رمضان را روزه بگیری (آن مرد) گفت : پس اگر من این کارها را انجام دهم پس من مسلمان هستم ؟ (رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم) فرمودند : بله .
در این تفاوت های سؤال اسلام در این روایت دو نوع تفاوت یافت می شود :
1 - تفاوت های لفظی که با دقّت در الفاظ ذکر شده این مطلب واضح و روشن می گردد.
2 - تفاوت هایی که دربیان مسائل وجود دارد که در برخی از روایت ها جریان عمره ، غسل، و وضو، بیشتر ذکر شده است و در عموم روایات نیامده است .
از مجموعه الفاظی که درروایت های بالا در باره سؤال اسلام آمده به این نتیجه می رسیم که جبرئیل علیه السلام در باره اسلام سؤال نمودند و رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم در جواب فرمودند : اسلام این است که گواهی دهی که بجز الله دیگر معبود به حقی نیست و همانا محمد فرستاده و پیامبرالله است، و اینکه نمازرا برپا داری و زکات را پرداخت نمایی و حج نمایی و عمره نمایی و ازجنابت غسل نمایی و وضویت را کامل کنی و رمضان را روزه بگیری .
و سپس جبرئیل علیه السلام بعد ازاین جواب خطاب به پیامبرصلی الله علیه و آله وسلم گفتند : پس اگر من این کارهای را که برای اسلام بیان نمودید انجام دادم پس من مسلمان می گردم ؟ رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم در جواب فرمودند : بله .
3- تفاوت های موجود در سؤال ایمان :
در این روایت اربعین آمده « قَالَ: فَأَخْبِرْنِی عَنِ الْإِیمَانِ، قَالَ: «أَنْ تُؤْمِنَ بِاللهِ، وَمَلَائِکَتِهِ، وَکُتُبِهِ، وَرُسُلِهِ، وَالْیَوْمِ الْآخِرِ، وَتُؤْمِنَ بِالْقَدَرِ خَیْرِهِ وَشَرِّهِ» ولی در روایت شماره (4990) سنن نسائی چنین آمده است « ثُمَّ قَالَ: أَخْبِرْنِی عَنِ الْإِیمَانِ؟ قَالَ: «أَنْ تُؤْمِنَ بِاللَّهِ، وَمَلَائِکَتِهِ، وَکُتُبِهِ، وَرُسُلِهِ، وَالْیَوْمِ الْآخِرِ، وَالْقَدَرِ کُلِّهِ خَیْرِهِ وَشَرِّهِ»
یعنی : سپس (آن مرد) گفت : به من از (ارکان) ایمان خبر بده؟ (رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم) فرمودند : (ارکان ایمان این است) که به الله و به فرشتگانش و کتابهایش و رسولانش و روز قیامت و تمام تقدیرخوبش و بدش ایمان بیاوری .
در روایت شماره (19) شعب الایمان بیهقی و روایت شماره (184) مسند احمد بن حنبل چنین آمده « قَالَ: فَمَا الْإِیمَانُ؟ قَالَ: أَنْ تُؤْمِنَ بِاللهِ وَمَلَائِکَتِهِ، وَالْجَنَّةِ وَالنَّارِ، وَالْبَعْثِ بَعْدَ الْمَوْتِ، وَالْقَدَرِ کُلِّهِ »
یعنی : آن مرد گفت : ایمان چیست ؟ (رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم) فرمودند : (ایمان این است که) به الله و فرشتگانش و به بهشت و به آتش جهنم و به برانگیخته شدن بعد ازمرگ و تمام تقدیر ایمان بیاوری .
و در روایت شماره (274) شعب الایمان و روایت شماره (173) صحیح ابن حبان چنین آمده است « قَالَ: یَا مُحَمَّدُ، مَا الْإِیمَانُ؟ قَالَ: «أَنْ تُؤْمِنَ بِاللَّهِ وَمَلَائِکَتِهِ وَکُتُبِهِ وَرُسُلِهِ، وَتُؤْمِنَ بِالْجَنَّةِ وَالنَّارِ وَالْمِیزَانِ، وَتُؤْمِنَ بِالْبَعْثِ بَعْدَ الْمَوْتِ، وَتُؤْمِنَ بِالْقَدَرِ خَیْرِهِ وَشَرِّهِ»، قَالَ: فَإِذَا فَعَلْتُ ذَلِکَ، فَأَنَا مُؤْمِنٌ؟ قَالَ: «نَعَمْ»
یعنی : (آن مرد) گفت: ایمان چیست؟ (رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم) فرمودند : ایمان این است که به الله و فرشتگانش و کتابهایش و پیامبرانش ایمان بیاوری و اینکه به بهشت و آتش دوزخ و ترازوی اعمال ایمان بیاوری و به برانگیخته شدن بعد از مرگ ایمان بیاوری و به خوب و بد تقدیر ایمان بیاوری ، (سپس آن سؤال کننده) گفت : آیا زمانی که من این کارها را انجام دهم (و به آنچه فرمودید ایمان بیاورم) پس من مسلمان می گردم؟ (رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم) فرمودند : بله .
و در روایت شماره (168) صحیح ابن حبان چنین آمده « فَأَخْبِرْنِی: مَا الْإِیمَانُ؟ قَالَ: «أَنْ تُؤْمِنَ بِاللَّهِ وَمَلَائِکَتِهِ وَکُتُبِهِ رُسُلِهِ، وَالْبَعْثِ بَعْدَ الْمَوْتِ، وَالْقَدَرِ خَیْرِهِ وَشَرِّهِ حُلْوِهِ وَمُرِّهِ»
یعنی : (آن مرد گفت) پس مرا از ایمان خبردار کن ؟ (رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند : (ایمان این است که تو) به الله و فرشتگانش و کتابهایش و فرستادگانش و به برانگیخته شدن بعد ازمرگ و خوب و بد وتلخ و شیرین تقدیر ایمان بیاوری .
درپایان این قسمت از حدیث باید گفت ازالفاظ متعددی که در باره پرسش و پاسخی که در باره ایمان در این حدیث صورت گرفته دو چیز فهمیده می شود :
1 - تفاوت هایی در الفاظ وجود دارد که ازنگاه به روایتهای بالا و ذکر شده واضح می گردد .
2 - تفاوت هایی نیزدر بیان مسائل وجود دارد زیرا در برخی از الفاظ این روایت جریان ایمان به بهشت و دوزخ و برانگیخته شدن بعد از مرگ و ترازوی اعمال و تلخ و شیرینی تقدیر ذکر شده، که در بسیاری ازکتب حدیثی این مطالب در این روایت ذکر نشده است .
آری از مجموعه الفاظی که در کتب حدیثی در باره پرسش و پاسخ ایمان در این روایت آمده این فهمیده می شود : که آن مرد که همان جبرئیل علیه السلام باشد از رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم پرسیدند که در باره ایمان به من بگو که ایمان چیست ؟ رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم در جواب به ایشان فرمودند : ایمان این است که به الله متعال و فرشتگانش و کتابهایش و پیامبرانش وروزآخرت و به خوب و بد و تلخ و شیرین تقدیرایمان بیاوری و به بهشت و دوزخ و به برانگیخته شدن بعد از مرگ و به ترازوی اعمال روزقیامت ایمان بیاوری.
بعد ازاین جواب رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم آن مرد که همان جبرئیل علیه السلام باشد گفت : آیا اگر من این کارها را انجام دهم و به تمام آنچه شما فرمودید ایمان بیاورم آیا من مؤمن می گردم ؟ رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم در جواب فرمودند : بله .
4 - تفاوت های موجود در سؤال احسان :
در این روایت اربعین آمده است « فَأَخْبِرْنِی عَنِ الْإِحْسَانِ، قَالَ: «أَنْ تَعْبُدَ اللهَ کَأَنَّکَ تَرَاهُ، فَإِنْ لَمْ تَکُنْ تَرَاهُ فَإِنَّهُ یَرَاکَ» ولی در روایت شماره (2610) سنن ترمذی چنین آمده است « قَالَ: فَمَا الإِحْسَانُ؟ ......» یعنی : (آن مرد) گفت : ایمان چیست ؟.....
و در روایت شماره (63) سنن ابن ماجه چنین آمده است « ثُمَّ قَالَ: یَا مُحَمَّدُ، مَا الْإِحْسَانُ؟ ......» یعنی : سپس (آن مرد) گفت : ای محمد احسان چیست ؟.....
و در روایت شماره (19) شعب الایمان بیهقی این گونه آمده است « قَالَ: فَمَا الْإِحْسَانُ؟ قَالَ: " أَنْ تَعْمَلَ کَأَنَّکَ تَرَى، فَإِنْ لَمْ تَکُنْ تَرَاه فَإِنَّکَ تُرَى » یعنی : (آن مرد) گفت : پس احسان چیست؟ (رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم) فرمودند: (احسان این است که تو آن گونه با حضورقلب) عمل (عبادی) را انجام دهی گویا که تو الله را می بینی ، پس گرچه تو اورا نمی بینی پس قطعا او ترا می بیند.
و در روایت شماره (173) صحیح ابن حبان چنین آمده است « قَالَ: یَا مُحَمَّدُ، مَا الْإِحْسَانُ؟ قَالَ: «الْإِحْسَانُ أَنْ تَعْمَلَ لِلَّهِ کَأَنَّکَ تَرَاهُ، فَإِنَّکَ إِنْ لَا تَرَاهُ، فَإِنَّهُ یَرَاکَ»، قَالَ: فَإِذَا فَعَلْتُ هَذَا، فَأَنَا مُحْسِنٌ؟ قَالَ: «نَعَمْ»، قَالَ: صَدَقْتَ » یعنی : (آن مرد) گفت : ای محمد احسان چیست ؟ (رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم) فرمودند ک احسان این است که تو برای الله به گونه عمل نمائی که گویا او را می بینی پس همانا گرچه تو اورا نمی بینی قطعا او ترا می بیند.
درپایان این قسمت از حدیث باید گفت ازالفاظ متعددی که در باره پرسش و پاسخی که در باره احسان در این حدیث صورت گرفته دو چیز فهمیده می شود :
1 - تفاوت هایی در الفاظ وجود دارد که ازنگاه به روایتهای بالا و ذکر شده واضح می گردد .
2 - واما از نظر معنی آن گونه تفاوت هایی خاصی وجود ندارد و از همه روایتهای بالا فهمیده می شود که آن مرد گفت : ای محمد (صلی الله علیه و آله وسلم ) احسان چیست ؟ رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند : احسان این است که تو یک عمل و عبادتی را فقط برای رضای الله متعال وبه گونه ای از اخلاص و حضور قلبی انجام دهی که گویا الله متعال را با چشم مشاهده می کنی و در حضور او ایستاده و او را پرستش می نمائی وگرچه تو الله متعال را در دنیا و به هنگام عبادت نخواهی دید ولی این را با قطع و یقین بدان که او ترا دیده و در هنگام انجام عبادت ترا مشاهده می کند پس با کمال اخلاص و حضور قلبی او را عبادت و پرستش نما .
5- تفاوت ها در بارسؤال زمان وقوع قیامت :
دراین روایت اربعین در باره سؤال و جواب علامت قیامت اینگونه آمده است « قَالَ: فَأَخْبِرْنِی عَنِ السَّاعَةِ، قَالَ: «مَا الْمَسْئُولُ عَنْهَا بِأَعْلَمَ مِنَ السَّائِلِ» ولی در روایت شماره (2610) سنن ترمذی و روایت شماره (63) سنن ابن ماجه این گونه آمده « قَالَ: فَمَتَى السَّاعَةُ؟ ..... » یعنی : برپائی (دقیق) قیامت چه وقتی است ؟......
و در روایت شماره (168) صحیح ابن حبان این گونه آمده است « قَالَ: فَأَخْبِرْنِی مَتَى السَّاعَةُ؟ ....» یعنی : (آن مرد) گفت : پس مرا خبردارنما که قیامت چه وقت برپا می شود؟ .....
و در روایت شماره (173) صحیح ابن حبان این چنین آمده است « قَالَ: فَمَتَى السَّاعَةُ؟ قَالَ: «سُبْحَانَ اللَّهِ، مَا الْمَسْؤُولُ عَنْهَا بِأَعْلَمَ مِنَ السَّائِلِ، وَلَکِنْ إِنْ شِئْتَ نَبَّأْتُکَ عَنْ أَشْرَاطِهَا»، قَالَ: أَجَلْ » یعنی : (آن مرد) گفت : پس قیامت چه وقتی برپا می شود؟ (رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم) فرمودند : سبحان الله ، (این چه سؤالی است) سؤال شونده (که من باشم) از سؤال کننده (که تو باشی) نسب به جریان داناتر نیست، ولیکن اگر خواستی ترااز علامتهای آن خبر دارمی نمایم، (آن مرد) گفت : بله (خبردار نمایید) .
از دقت به این پرسش و پاسخ در الفاظ این قسمت حدیث متوجه خواهیم شد که تفاوت هائی در الفاظ آن دیده می شود که خود از روایتهای مذکورواضح می گردد ولی از نظرمفهوم آنچنان تفاوتی در آنها دیده نمی شود زیرا از تمام الفاظ این قسمت حدیث این فهمیده می شود : که جبرئیل علیه السلام در باره وقوع دقیق قیامت پرسیدند و گفتند که قیامت چه وقت برپا می شود ؟ رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند : سبحان الله (این چه سؤالی است که می پرسی) من سؤال شونده از توی سؤال کننده در این باره بیشتر نمی دانم (یعنی: همان گونه که تو نمی دانی دقیقا چه وقت قیامت برپا می شود من هم نمی دانم ، زیرا علم برپائی قیامت را فقط و فقط الله متعال می داند) ولی اگر بخواهی ترا از برخی از علامتهای قیامت آگاه می کنم ، جبرئیل علیه السلام در جواب فرمودند : بله مرا نسبت به آنها آگاه نمایید و رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم دو علامت از علامتهای کوچک قیامت که در ادامه حدیث آمده است بیان نمودند .
6 - تفاوت ها در سؤال علامت های قیامت :
دراین روایت اربعین چنین آمده است « قَالَ: فَأَخْبِرْنِی عَنْ أَمَارَتِهَا، قَالَ: «أَنْ تَلِدَ الْأَمَةُ رَبَّتَهَا، وَأَنْ تَرَى الْحُفَاةَ الْعُرَاةَ الْعَالَةَ رِعَاءَ الشَّاءِ یَتَطَاوَلُونَ فِی الْبُنْیَانِ» ولی در روایت شماره (2610) سنن ترمذی این گونه آمده است « قَالَ: فَمَا أَمَارَتُهَا؟ قَالَ: ....» یعنی : (آن مرد) گفت : پس علامت قیامت چیست ؟ (رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم) فرمودند :....
و در روایت شماره (4695) سنن ابی داود این گونه آمده است « قَالَ: فَأَخْبِرْنِی عَنْ أَمَارَاتِهَا ......» یعنی : (آن مرد) گفت : پس مرا ازعلامتهای قیامت خبردارکن ؟ ..... در این روایت کلمه « أَمَارَاتِهَا » بصورت جمع آمده ولی در روایت اربعین بصورت مفرد « أَمَارَتِهَا » آمده است .
ودر روایت شماره (19) شعب الایمان بیهقی چنین آمده است « قَالَ: فَمَا أَشْرَاطُهَا؟ قَالَ: " إِذَا رَأَیْتَ الْحُفَاةَ الْعُرَاةَ الْعَالَةَ رِعَاءَ الشَّاءِ یَتَطَاوَلُونَ فِی الْبُنْیَانِ، وَوَلَدَتِ الْإِمَاءَ أَرْبَابَهُنَّ » یعنی : (آن مرد) گفت : پس علامت های قیامت چیست ؟ (رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم) فرمودند : آنگاه که دیدی پا برهنه ها لخت ها فقیرها گوسفند چرانها دربلند سازی ساختمانها فخر و مباهات می کنند و کنیزان صاحبانشان را زایدند (بدان که قیامت نزدیک است زیرا اینها برخی از علامتهای نزدیک شدن قیامت اند) .
و در روایت شماره (173) صحیح ابن حبان این گونه آمده است « فَمَتَى السَّاعَةُ؟ قَالَ: «سُبْحَانَ اللَّهِ، مَا الْمَسْؤُولُ عَنْهَا بِأَعْلَمَ مِنَ السَّائِلِ، وَلَکِنْ إِنْ شِئْتَ نَبَّأْتُکَ عَنْ أَشْرَاطِهَا»، قَالَ: أَجَلْ، قَالَ: «إِذَا رَأَیْتَ الْعَالَةَ الْحُفَاةَ الْعُرَاةَ یَتَطَاوَلُونَ فِی الْبِنَاءِ، وَکَانُوا مُلُوکًا»، قَالَ: مَا الْعَالَةُ الْحُفَاةُ الْعُرَاةُ؟ قَالَ: «الْعُرَیْبُ»، قَالَ: «وَإِذَا رَأَیْتَ الْأَمَةَ تَلِدُ رَبَّتَهَا، فَذَلِکَ مِنْ أَشْرَاطِ السَّاعَةِ»، قَالَ: صَدَقْتَ ». یعنی : (آن مرد گفت) پس قیامت کی می آید؟ (رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم) فرمودند : سبحان الله ، سؤال شونده نسبت به آن از سؤال کننده داناتر نیست، و لیکن اگر بخواهی از علامت های آن به تو خبرمی دهم ، (آن مرد) گفت : بله (بفرمایید)، (رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم) فرمودند : آنگاه که دیدی فقیرهای پا برهنه لخت در ساخت ساز و بلند سازی ساختمانها با یکدیگر رقابت و مباهات می ورزند و پادهاشها گشتند (بدان که قیامت نزدیک گشته زیراین از علامتهای قیامت است) ، (آن مرد) گفت : هدف ازفقیران ،پا برهنه ها و لخت ها چیست؟ (رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند : همان عربک های بادیه نشین هستند. (سپس رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم) فرمودند : و آنگاه که کنیزپرورش دهنده و آقایش را بزاید ، این هم از علامت های قیامت است ، (آن مرد) کفت : راست گفتی (و سخن تان درست است).
و در روایت شماره (184) مسند احمد بن حنبل این گونه آمده است « قال: فما أشراطها؟ قال: «إذا العراة الحفاة العالة رعاء الشاء تطاولوا فی البنیان، وولدت الإماء أربابهن» یعنی : (آن مرد) گفت : پس علامت های قیامت چیست ؟ (رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم) فرمودند : آنگاه که برهنه ها پاه لخت ها فقیران گوسفند چرانها در بلند سازی ساختمانها بریکدیگرافتخار نمایند، و کنیزان صاحبانشان را بزایند .
ازآنچه در باره این قسمت از این روایت گذشت معلوم می شود که تفاوت هائی در الفاظ آن وجود دارد ولی از نظر معنی و مفهوم آنچنان این روایتهای با هم متفاوت نیستند، زیرا از همه روایتها مشخص می شود که جبرئیل علیه السلام در باره علامت های قیامت از رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم پرسیدند ؟ و رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم دو علامت از علامتهای قیامت کوچک را بیان نمودند ، اولی اینکه کنیزان آقایانشان را بزایند یعنی کنیزان زیاد شوند و یا اینکه فرزندان با مادران همانند آقایان با بردگان برخورد کنند ، و دومی اینکه افرادی که یک زمانی پا برهنه بی لباس و فقیر بودند امروزه پادشاه گشته و در بلند سازی ساختمانها بریکدیگر رقابت و فخر می کنند .
7- تفاوت های پایانی روایت :
دراین روایت اربعین این چنین آمده است « قَالَ: ثُمَّ انْطَلَقَ فَلَبِثْتُ مَلِیًّا، ثُمَّ قَالَ لِی: «یَا عُمَرُ أَتَدْرِی مَنِ السَّائِلُ؟» قُلْتُ: اللهُ وَرَسُولُهُ أَعْلَمُ، قَالَ: «فَإِنَّهُ جِبْرِیلُ أَتَاکُمْ یُعَلِّمُکُمْ دِینَکُمْ» .
ولی در روایت شماره (4990) سنن نسائی چنین آمده است « قَالَ عُمَرُ: فَلَبِثْتُ ثَلَاثًا، ثُمَّ قَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ: «یَا عُمَرُ هَلْ تَدْرِی مَنِ السَّائِلُ؟» قُلْتُ: اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَعْلَمُ، قَالَ: «فَإِنَّهُ جِبْرِیلُ عَلَیْهِ السَّلَامُ أَتَاکُمْ لِیُعَلِّمَکُمْ أَمْرَ دِینِکُمْ» .
یعنی : عمر(رضی الله عنه) فرمودند : من سه روز درنگ نمودم ،(که نمی دانستم که این سؤال کننده جه کسی بوده است) سپس رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم به من گفت : ای عمر آیا می دانی که آن سؤال کننده چه کسی بود؟ (عمر رضی الله عنه می فرمایند که من) گفتم : الله و رسولش دانا تراند، (و من نمی دانم) ، (رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم) فرمودند : همانا ایشان جبرئیل علیه السلام بوده که بنزدتان آمده بود تا برای شما امور دینی شما را بیاموزند .
و در روایت شماره (2610) سنن ترمذی چنین آمده است « قَالَ عُمَرُ: فَلَقِیَنِی النَّبِیُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ بَعْدَ ذَلِکَ بِثَلَاثٍ، فَقَالَ: «یَا عُمَرُ هَلْ تَدْرِی مَنِ السَّائِلُ؟ ذَاکَ جِبْرِیلُ أَتَاکُمْ یُعَلِّمُکُمْ أَمْرَ دِینِکُمْ» .
یعنی : عمر(رضی الله عنه) فرمودند : بعد از گذشت سه روزپیامبرصلی الله علیه وآله وسلم با من ملاقات نمودند، سپس گفتند : ای عمر آیا می دانی که آن سؤال کننده چه کسی بود؟ آن جبرئیل بود که بنزدتان آمد تا به شما امور دینتان را بیاموزد .
و همانند الفاظ روایت سنن ترمذی با اندک تفاوتی در روایت شماره (4695) سنن ابی داود و روایت شماره (63) سنن ابن ماجه نیز آمده است .
در روایت شماره (2708) سنن دارقطنی چنین آمده است « فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ: «عَلَیَّ بِالرَّجُلِ» , فَطَلَبْنَاهُ فَلَمْ نَقْدِرْ عَلَیْهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ: «هَلْ تَدْرُونَ مَنْ هَذَا هَذَا جِبْرِیلُ أَتَاکُمْ یُعَلِّمُکُمْ دِینَکُمْ , فَخُذُوا عَنْهُ فَوَالَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ مَا شُبِّهَ عَلَیَّ مُنْذُ أَتَانِی قَبْلَ مَرَّتِی هَذِهِ وَمَا عَرَفْتُهُ حَتَّى وَلَّى».
یعنی : رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند : آن مرد به نزد من بیاورید، پس ما او را جستجو کردیم وقادر بریافتن نشدیم، پس رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: آیا می دانید که این مرد چه کسی بود این جبرئیل بود به نزدتان آمده تا به شما دینتان را بیاموزد ، پس این مطالب را یاد بگیرید ، سوگند به آنی که جانم در دست اوست او اززمانی که به نزد من آمده تا به حال بجز همین باره بر من مشتبه نشد و من او را نشناختم تا اینکه پشت گردان و رفت .
ناگفته نماند که همانند روایت دارقطنی در روایت شماره (173) صحیح ابن حبان نیزآمده است .
در پایان این قسمت پایانی حدیث باید گفت که از نظرالفاظ در بین روایتهای کتب حدیثی مختلف، تفاوتهایی وجود دارد که با ملاحظه درروایت های بالا فهمیده می شود ، و اما از نظرمعنی و مفهوم اندک اضافی های در برخی از روایتها وجود دارد که در برخی دیگر وجود ندارد، لذا می شود گفت که آنچه در پایان تمام الفاظ این حدیث در کتب مختلف حدیثی آمده از این قرار است :
عمررضی الله عنه فرمودند : بعد از سؤال و جوابها آن مرد بلند شد و رفت آنگاه رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند : آن مرد را به نزد من بازگردانید، ما بلند شده واو را جستجو کردیم وقادر بریافتن او نشدیم، پس از سه روزرسول الله صلی الله علیه و آله وسلم به من (عمر) فرمودند: آیا می دانی که این مرد چه کسی بود (عمررضی الله عنه فرمودند) که من گفتم : الله و رسولش بهتر می داند (و من نمی دانم) آن وقت رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: آن مرد جبرئیل علیه السلام بود که به نزدتان آمده بود تا به شما دینتان را بیاموزد ، پس این مطالب را یاد بگیرید ، سوگند به آنی که جانم در دست اوست او اززمانی که به نزد من می آید تا به حال بجز همین باردیگروقتی بر من مشتبه نشده بود که من او را نشناسم (و فقط همین بار بود که من او رانشناختم ) تا اینکه پشت گردان و رفت (آن وقت بود که متوجه شدم که این مرد جبرئیل علیه السلام بوده است).
منابع حدیث :
این حدیث در بسیاری از کتب حدیثی روایت شده که در ذیل به مهم ترین آنها اشاره خواهم نمود :
1 - صحیح مسلم حدیث شماره (8).
2- سنن نسائی حدیث شماره (4990) .
3- سنن ترمذی حدیث شماره (2610) .
4- سنن ابی داود حدیث شماره (4695) .
5- سنن ابن ماجه حدیث شماره (63) .
6- سنن دارقطنی حدیث شماره (2708) .
7- شعب الایمان بیهقی حدیث شماره (19) .
8- صحیح ابن حبان حدیث شماره (168) .
9- صحیح ابن خزیمه حدیث شماره (2504) .
10- مسند احمد بن حنبل حدیث شماره (184) .
علاوه از کتب ذکر شده فوق، این حدیث از عمر بن خطاب رضی الله عنه در بسیاری از کتب حدیثی دیگرنیزروایت شده است ، ناگفته نماند از آنجایی که در این حدیث سؤال کننده جبرئیل علیه السلام بوده اند این حدیث در میان علما و محدثین به «حدیث جبرئیل علیه السلام» مشهور گشته است.
حدیث اول، اربعین نووی
متن حدیث :
عن أمیر المؤمنین أبی حفص عُمَرَ بْنَ الخَطَّابِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ، قَالَ: سَمِعْتُ النَّبِیَّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ یَقُولُ: «إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّیَّاتِ وَإِنَّمَا لِامْرِئٍ مَا نَوَى، فَمَنْ کَانَتْ هِجْرَتُهُ إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ، فَهِجْرَتُهُ إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ، وَمَنْ کَانَتْ هِجْرَتُهُ لدُنْیَا یُصِیبُهَا، أَوِ امْرَأَةٍ یَنْکِحُهَا، فَهِجْرَتُهُ إِلَى مَا هَاجَرَ إِلَیْهِ»
لغات حدیث :
إِنَّمَا : این حرف حصر است که به معنای فقط همین نه چیز دیگر، بکار برده می شود.
الأَعْمَالُ : کردارها، اعمالها. جمع عمل است، در این حدیث مراد اعمال شایسته و نیک است.
بِالنِّیَّاتِ : ارادهای دل، نیّت ها . جمع نیّت است .
لِامْرِئٍ : برای هر شخص، برای هر فرد .
مَا نَوَى : آنچه اراده نموده است، آنچه نیّت نموده است .
فَمَنْ کَانَتْ : پس هرکس که بود، پس هرکس که باشد.
هِجْرَتُهُ : هجرتش ، ترک کردن وطنش .
إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ : بسوی الله و رسولش (محمد صلی الله علیه و آله وسلم)
لدُنْیَا : بخاطر دنیا ، برای امور دنیوی .
یُصِیبُهَا : می رسد به آن ، برسد به آن .
أَو : یا ، از حروفی می باشد که برای تنوّع و یا شک ویا عطف بکار برده می شود.
امْرَأَةٍ : زن .
یَنْکِحُهَا : با او نکاح می کند، با او ازدواج می کند .
إِلَى مَا هَاجَرَ إِلَیْهِ : بسوی چیزی که بدان سوهجرت نموده است .
ترجمه حدیث :
رهبرمسلمانان ابوحفص عمربن خطاب رضی الله عنه فرمودند : من ازپیامبرصلی الله علیه و آله وسلم شنیدم که می فرمایند: همانا دارو مدار « کسب اجردر» اعمال وکردار(نیک) تنها به نیّت ها و ارادهای دل «افراد» بستگی دارد (ونه چیز دیگری) وقطعا برای هر شخصی (از اجر و ثواب) همانی است که (او دردلش) نیّت واراده نموده است (ونه چیزدیگری) ، پس هرکس هجرتش بسوی الله و رسولش (محمد صلی الله علیه و آله وسلم) بوده است، پس هجرتش بسوی الله و رسولش (محمدصلی الله علیه و آله وسلم) بوده است ، و هرکس هجرتش برای (رسیدن به) دنیا بوده است و یا (برای رسیدن به) زنی بوده تا با او ازدواج کند ، پس هجرتش بسوی همان چیزی است که بدان سو هجرت نموده است .
تفاوتهای در الفاظ این روایت :
در باره این روایت « إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّیَّاتِ ....» که امام نووی رحمه الله در کتاب اربعین خویش ذکر نموده و سپس بیان داشته که این روایت در صحیح بخاری و صحیح مسلم آمده است ، باید گفت که این روایت هفت بار در صحیح بخاری و یکبار درصحیح مسلم آمده است، واین روایت به نوعی تلفیقی در میان الفاظی است که در صحیح بخاری و صحیح مسلم آمده است ورنه در هیچ جایی از صحیح بخاری و همچنین صحیح مسلم تمام الفاظی که امام نووی رحمه الله ذکر کرده یکجا نیامده است بلکه در برخی جاها اضافه و کمی وجود دارد و یا اینکه در مفرد ، جمع ویا دربرخی ازالفاظ آن به نوع دیگری تفاوت هایی دارد که ان شاء الله تعالی در ذیل متوجه این جریان خواهید شد، حالا به تفاوت هایی موجود در این روایت در صحیح بخاری و صحیح مسلم دقّت فرمایید :
1 - در این روایت اربعین جمله « یَا أَیُّهَا النَّاسُ » که در روایت شماره (6953) صحیح بخاری آمده است ، ذکرنشده است . این جمله برای متوجه ساختن شنوندگان و مخاطبین بکار برده می شود ، این جمله در قرآن مجید (20) بار بکار برده شده است ، همان گونه که برای متوجه ساختن اهل ایمان در قرآن جمله « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا » (89) بار بکار برده شده است .
2- دراین روایت اربعین « إِنَّمَا الأَعْمَالُ » آمده ولی در روایت شماره (54) صحیح بخاری وبرخ دیگر روایتهای آن « الأَعْمَالُ » بدون « إِنَّمَا » آمده است .
روایتی که در آن کلمه حصر« إِنَّمَا » آمده دقیق تراست ، زیرا با وجود « إِنَّمَا » صحت ، قبولی و اجر و ثواب کارها و اعمال نیک با نیّت ها ارتباط پیدا می کند و بدون نیّت هیچ عمل نیکی عبادت نگشته و مورد قبولیت و بهرهمندی از اجرو ثواب واقع نمی گردد، بلکه این تنها نیّت است که در میان عادت با عبادت فرق ایجاد می کند .
3- در این روایت اربعین (الأَعْمَالُ) بصورت جمع آمده ولی درروایت شماره (5070) صحیح بخاری « العَمَلُ » بصورت مفرد آمده است .
روایت « الأَعْمَالُ » از روایت « العَمَلُ » واضح تر و دقیق تراست زیرا تمام اعمال نیک را شامل می گردد گرچه مراد از روایت « العَمَلُ » جنس عمل نیک است که دراین صورت تمام اعمال نیک را در می گیرد.
4- در این روایت اربعین « بِالنِّیَّاتِ » بصورت جمع آمده ولی در روایت شماره (54) صحیح بخاری و برخ دیگر ازروایتهای آن وروایت شماره (1907) صحیح مسلم « بِالنِّیَّةِ » بصورت مفرد آمده است.
روایت « بِالنِّیَّاتِ » دقیق ترو واضح تر از روایت « بِالنِّیَّةِ » است زیرا بیانگر این است که هر عمل نیکی نیاز به نیّت مستقل و جداگانه ای دارد ، ولی این از روایت « بِالنِّیَّةِ » فهمیده نمی شود مگر این که جنس نیّت را مد نظرگرفته وبرای عموم دانسته شود .
5- در این روایت اربعین « الأَعْمَالُ بِالنِّیَّاتِ » هر دو کلمه « الأَعْمَالُ » و « بِالنِّیَّاتِ » بصورت جمع آمده است ولی در روایت شماره (54) صحیح بخاری و روایت (1907) صحیح مسلم « الأَعْمَالُ بِالنِّیَّةِ » آمده است یعنی « الأَعْمَالُ » بصورت جمع و « بِالنِّیَّةِ » بصورت مفرد آمده است و در روایت شماره (5070) صحیح بخاری « العَمَلُ بِالنِّیَّةِ » یعنی دو کلمه « العَمَلُ » و « بِالنِّیَّةِ » بصورت مفرد آمده است .
روایت « الأَعْمَالُ بِالنِّیَّاتِ » دقیق تر و واضح تر از روایت « الأَعْمَالُ بِالنِّیَّةِ » است، زیرا جمع با جمع آمده یعنی دار و مدارکارها بر نیّت هاست یعنی برای هرکاری نیاز به نیّت مستقلی دارد، برخلاف روایت « الأَعْمَالُ بِالنِّیَّةِ » که معنایش هست دارو مدارکارها برنیّت است مگر اینکه جنس نیّت مراد گرفته شده و عمومیت داده شود و مراد ازآن نیّت ها گرفته شود .
6- در این روایت اربعین « إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّیَّاتِ » آمده یعنی با حرف « إِنَّمَا » و جمع هر دو کلمه « الأَعْمَالُ » و « بِالنِّیَّاتِ » آمده است ولی در روایت شماره (6689) صحیح بخاری و روایت شماره (1907) صحیح مسلم « إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّیَّةِ » یعنی با « إِنَّمَا » و« الأَعْمَالُ » بصورت جمع و « بِالنِّیَّةِ » بصورت مفرد آمده است.
در اینجا روایت « إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّیَّاتِ » از« إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّیَّةِ » روایت دقیق تر است بنا برآنچه قبلا بیان شد که جمع اعمال با جمع نیّات آمده و بیانگر این است که هر عملی نیاز به نیّت مستقلی است.
7- در این روایت اربعین « لدُنْیَا یُصِیبُهَا » آمده است ولی در روایت شماره یک صحیح بخاری « إِلَى دُنْیَا یُصِیبُهَا » آمده است.
ازروایت « لدُنْیَا یُصِیبُهَا » فهمیده می شود که برای نفع دنیوی خویش هجرت نموده است و از روایت « إِلَى دُنْیَا یُصِیبُهَا » فهمیده می شود که آن مال و یا پست و مقام دنیوی که او می خواهد در منطقه خودش نیست و پایان سفرهجرت او همانجایی است که آن مال و یا پست و مقام دنیوی را بدست آورد .
8- در این روایت اربعین « أَوِ امْرَأَةٍ یَنْکِحُهَا » آمده است ولی در روایت یک صحیح بخاری « أَوْ إِلَى امْرَأَةٍ یَنْکِحُهَا » آمده است ودر روایت شماره (2529) صحیح بخاری و روایت شماره (1907) صحیح مسلم « أَو امْرَأَةٍ یَتَزَوَّجُهَا » آمده است .
از روایت « إِلَى امْرَأَةٍ یَنْکِحُهَا » پایان سفرهجرت که همان منطقه زن باشد فهمیده می شود که در روایت « أَوِ امْرَأَةٍ یَنْکِحُهَا » و روایت « أَو امْرَأَةٍ یَتَزَوَّجُهَا » این مطلب ظاهر نیست گرچه از نظر مفهومی همه یکی اند .
مسائل حدیث :
این حدیث یکی مهم ترین احادیث صحیحی است که از رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم نقل و روایت شده است از این حدیث مسائل مختلفی گرفته و استنباط می شود که بنده در ذیل به حد توان به آنها اشاره خواهم نمود :
1 - تمام اعمال شرعی باید با نیّت های انجام پذیرند و هر عمل شرعی که بدون نیّت انجام شود آن عمل از نظر شرعی انجام نگرفته است.
2 - هر عملی باید نیّت مستقلی داشته باشد ، زیرا دارومدارتمام کارها برنیّت هاست .
3- نتیجه نیّت ها در اعمال این است که برای هر فردی همانی خواهد رسید که نیّتش بوده است و این نیّت است که عبادت و را ازعادت جدا می سازد .
4- نیّت همان اراده قلبی است لذا تلفظ نیّت با زبان در عبادتها چیز مشروع و ثابتی نیست ، بلکه یک بدعت است .
5- اعمال و نیّت ها از قرار زیربا هم جمع می گردند :
( أ ) عمل نیک ونیّت درست، مانند: خواندن نماز برای الله متعال و هجرت برای رضای الله متعال، این از دیدگاه اسلام مورد قبول است زیرا عمل نیک اگر با نیّت درست انجام نشود بجای اجر و ثواب برای انسان گناه بهمراه می آورد.
(ب) عمل بد و نیّت نادرست ، مانند : رشوه گرفتن برای رفع اتهام از مجرم ، در این جا در حقیقت فرد دو گناه مخلوط با هم مرتکب شده است یک گناه عمل بد دیگر گناه نیّت نادرست .
(ج) عمل نیک و نیّت نادرست، مانند: صدقه دادن برای خود نمائی و ریاکاری ، این نوع اعمال بنا برنیّت نادرست از ثواب به گناه تبدیل شده و هرگز مورد پذیرش الله متعال واقع نمی گردد.
(د) عمل بد با نیّت خوب، مانند: دزدی از اموال ثروتمندان به نیّت کمک به فقیران و نیازمندان جامعه، این نوع نیّت های بظاهرخوب که اعمال بد راهمراهی می کنند برای انسان اجر و ثوابی بهمراه نداشته و جزگناه چیزدیگری را برای انسان به ارمغان نخواهند آورد.
آنچه در این حدیث برآن تأکید شده و ما را بدان تشویق نموده همان جریان اول است که تمام اعمال نیک با نیّت های درست مورد اجر و ثواب می گردند، و ما را ازسایر امور برحذر داشته است.
6- مراد ازهجرت در این حدیث همان ترک وطن شرک و یا وطن گناه است یعنی اینکه فرد بخاطر حفظ عقیده و دین خویش وطنش را رها نموده و به دیار غربتی برود تا در آنجا بتواند به دینش عمل نموده و عثیده اش را حفظ نماید، این نوع هجرت ها تا قیامت ادامه دارد. ناگفته نماند که گاهی در احادیث هجرت به معنای ترک گناه نیزمی آید .
7- هجرت و ترک وطنی که درآن شرک و کفرحکم فرماست و عقیده و دین انسان در خطر است برای هر مسلمانی بخاطرحفظ عقیده و دین ضروری است .
8- اعمال نیک با نیّت های نادرست باطل و برباد می گردند .
9- اخلاص در نیّت ها ضروری است .
در پایان باید گفت که در این حدیث یک قانون کلی بیان شده است « إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّیَّاتِ » و سپس نتیجه این قانون این گونه ذکر شده است « وَإِنَّمَا لِامْرِئٍ مَا نَوَى » و سپس برای این قانون ونتیجه آن یک مثال در بعد مثبت آن زده شده است « فَمَنْ کَانَتْ هِجْرَتُهُ إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ، فَهِجْرَتُهُ إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ » همانگونه که برای بعد منفی آن دومثال اینگونه بیان شده است « وَمَنْ کَانَتْ هِجْرَتُهُ لدُنْیَا یُصِیبُهَا، أَوِ امْرَأَةٍ یَنْکِحُهَا، فَهِجْرَتُهُ إِلَى مَا هَاجَرَ إِلَیْهِ ».
منابع حدیث :
این حدیث هفت بار در صحیح بخاری ویک بار درصحیح مسلم نقل و روایت شده است که به ترتیب زیر می باشند :
1 - صحیح بخاری حدیث شماره (1).
2 - صحیح بخاری حدیث شماره (54).
3 - صحیح بخاری حدیث شماره (2529).
4 - صحیح بخاری حدیث شماره (3898).
5 - صحیح بخاری حدیث شماره (5070).
6 - صحیح بخاری حدیث شماره (6689).
7 - صحیح بخاری حدیث شماره (6953).
8 - صحیح مسلم حدیث شماره (1907) .
ناگفته نماند که این حدیث علاوه از صحیح بخاری و صحیح مسلم در کتب حدیثی زیر نیز روایت شده است :
1 - سنن نسائی حدیث شماره (75) و(3437) و(3794).
2 - سنن ترمذی حدیث شماره (1647) .
3- سنن ابی داود حدیث شماره (2201) .
4 - سنن ابن ماجه حدیث شماره (4227) .
این حدیث علاوه از کتب مذکور در بسیاری از کتب حدیثی دیگر نیز روایت شده است ولی با این وجود این حدیث طبق اصطلاح محدثین «غریب مطلق» و یا «فرد مطلق» است ، زیرا این حدیث را از صحابه فقط «عمربن خطاب رضی الله عنه» از «رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم» روایت نموده و از ایشان تنها «علقمه بن وقّاص لیثی رحمه الله» روایت نموده و از ایشان تنها «محمد بن ابراهیم تیمی رحمه الله» و از ایشان فقط «یحیی بن سعید انصاری رحمه الله» روایت نموده است وسپس از «یحیی بن سعید انصاری رحمه الله» افراد زیادی این حدیث را روایت نموده اند .