ترجمه و تحقیق اربعین نووی

حدیث بیست و سوم اربعین

متن حدیث :

عَنْ أَبِی مَالِکٍ الحارث بن عاصم الْأَشْعَرِیِّ رضی الله عنه قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ: «الطُّهُورُ شَطْرُ الْإِیمَانِ وَالْحَمْدُ لِلَّهِ تَمْلَأُ الْمِیزَانَ، وَسُبْحَانَ اللهِ وَالْحَمْدُ لِلَّهِ تَمْلَآَنِ - أَوْ تَمْلَأُ - مَا بَیْنَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ، وَالصَّلَاةُ نُورٌ، وَالصَّدَقَةُ بُرْهَانٌ وَالصَّبْرُ ضِیَاءٌ، وَالْقُرْآنُ حُجَّةٌ لَکَ أَوْ عَلَیْکَ، کُلُّ النَّاسِ یَغْدُو فَبَایِعٌ نَفْسَهُ فَمُعْتِقُهَا أَوْ مُوبِقُهَا».

لغات حدیث :

الطُّهُورُ شَطْرُ الْإِیمَانِ: پاکی حاصل نمودن نصف ایمان است، وضونصف ایمان است .

وَالْحَمْدُ لِلَّهِ تَمْلَأُ الْمِیزَانَ : الحمد لله ترازوی (اعمال) را پرمی کند .

وَسُبْحَانَ اللهِ وَالْحَمْدُ لِلَّهِ تَمْلَآَنِ مَا بَیْنَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ : سبحان الله والحمدلله درمیان آسمانها وزمین را (پر ازاجر وثواب) می کنند.

وَالصَّلَاةُ نُورٌ : و نمازنوراست .

وَالصَّدَقَةُ بُرْهَانٌ : وصدقه (واجب) دلیل است .

وَالصَّبْرُ ضِیَاءٌ : و صبرروشنائی است .

وَالْقُرْآنُ حُجَّةٌ لَکَ أَوْ عَلَیْکَ : وقرآن دلیلی به نفع تو و یا (دلیلی) بر ضررتو است .

کُلُّ النَّاسِ یَغْدُو: هرانسانی صبح می رود .

فَبَایِعٌ نَفْسَهُ : پس فروشنده نفس خودش هست ، پس فروشنده جان خودش است .

فَمُعْتِقُهَا أَوْ مُوبِقُهَا : پس آزاد کننده آن است و یا هلاک کننده آن است .

ترجمه حدیث :

  ابومالک حارث بن عاصم اشعری رضی الله عنه فرمودند : رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند : پاکی (و وضو) نصف ایمان است، والحمدلله ترازوی (اعمال) را پر می کند، و سبحان الله و الحمد لله در میان آسمانها و زمین را (از اجر و ثواب) پرمی کند، ونماز(در دنیا وآخرت، برای نمازگزار) نور است، و صدقه (واجب که همان زکات باشد) دلیل (نجات فرد در قیامت) است، و صبر (در مواقع نیاز ) روشنائی است، و قرآن (اگر حقوقش را رعایت نمودی) دلیلی به نفع تو است ویا (اینکه حقوقش را رعایت نمی کنی که دراین صورت) دلیلی برعلیه و ضرر تواست ، هرانسانی صبح می رود ، پس فروشنده خودش (به الله و یا به غیر او) می باشد و بعد (از آن) یا آزاد کننده خودش (از آتش جهنم) است و یا هم (با انجام گناهان) هلاک کننده خودش هست .

مسائل حدیث :

از این حدیث مسائل و احکام زیر استنباط و گرفته می شوند :

۱ - پاکی و وضو نصف ایمان است .

۲ -  الحمدلله ترازوی اعمال را پراز اجر و ثواب می کند.

۳ - سبحان الله و الحمد لله در میان آسمانها و زمین را از اجر و ثواب پرمی کند .

۴ - گفتن اذکاری همانند «سبحان الله، الحمد لله» دارای اجر و ثواب زیادی اند .

۵ - اعمال در روز قیامت وزن می شوند .

۶ - میزان وترازوی اعمال حق و ثابت است .

۷ - نمازدر دنیا وآخرت، برای نمازگزار نور است .

۸ - نماز نوری است که باعث نجات انسان از تاریکی های گناهان می گردد .

۹- زکات و صدقات در قیامت دلیل نجات انسان می گردد .

۱۰- دادن زکات و صدقات دلیل در راه درست مصرف نمودن نعمات الهی است .

۱۱- صبربرعبادتها ، صبر درترک گناهان وصبردر زمان مشکلات، راهگشا وروشنائی است .

۱۲- انسان اگر حقوق چهارگانه قرآن (خواندن،عمل نمودن، به دیگران یاد دادن و دیگران را به سوی آن دعوت دادن ، را ادا نماید) دلیلی به نفع اوبوده وباعث نجات او در دنیا و آخرت می گردد.

۱۳ - عدم رعایت حقوق چهارگانه قرآن باعث می شود تا قرآن در روز قیامت دلیلی برعلیه انسان گردد.

۱۴- هرانسانی هرروز یا خودش را با انجام عبادات و ترک گناهان به الله متعال می فروشد و خودش را از آتش جهنم نجات می دهد و یا اینکه خودش را به هوای نفس، شیطان و گناهان می فروشد، وباعث هلاکت خویش می گردد .

۱۵- هر روز انسانهای دودنیا به دو گروه تقسیم می گردند، گروهی که در راستای دین تلاش می کنند و خودشان را از رفتن به جهنم نجات می دهند و گروه دیگری که با انجام گناهان خودشان را به دره هلاکت می اندازند.

۱۶ - این حدیث بیانگرفضیلت وضو، نماز، زکات، تلاوت قرآن ، اذکار وصبرمی باشد .

۱۷- ستایش فقط شایسته الله متعال است و باید برای او انجام شود.

۱۸- الله متعال از هر عیب و نقصی منزه و پاک است .

تفاوت های الفاظ روایت :

در برخی ازکلمات این روایت اربعین با کلمات همین روایت در برخی دیگر ازکتب حدیثی تفاوتهایی وجود دارد که مهم ترین آنها از قرار زیرمی باشد :

۱ - در این روایت اربعین آمده است « الطُّهُورُ شَطْرُ الْإِیمَانِ » ولی در روایت (2437) سنن نسائی و روایت (280) سنن ابن ماجه و برخ دیگر کتب حدیثی این گونه آمده است « إِسْبَاغُ الْوُضُوءِ شَطْرُ الْإِیمَانِ». و در روایت (3517) سنن ترمذی این گونه آمده است « الوُضُوءُ شَطْرُ الإِیمَانِ». و در روایت (3423) المعجم الکبیر طبرانی این گونه آمده است « الطَّهُورُ نِصْفُ الْإِیمَانِ».

۲ - در این روایت اربعین این گونه آمده است « وَالْحَمْدُ لِلَّهِ تَمْلَأُ الْمِیزَانَ » ولی در روایت (280) سنن ابن ماجه این گونه آمده است « وَالْحَمْدُ لِلَّهِ مِلْءُ الْمِیزَانِ» ودر روایت (679) سنن دارمی این گونه آمده است « وَالْحَمْدُ لِلَّهِ یَمْلَأُ الْمِیزَانَ» یعنی فعل « یَمْلَأُ » را مذکر آورده است ودر حالی که در روایت اربعین مؤنث « تَمْلَأُ » آورده شده است .

۳ - در این روایت اربعین آمده است « وَسُبْحَانَ اللهِ وَالْحَمْدُ لِلَّهِ تَمْلَآَنِ - أَوْ تَمْلَأُ - مَا بَیْنَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ » ولی در روایت (2437) سنن نسائی و روایت (280) سنن ابن ماجه این گونه آمده است « وَالتَّسْبِیحُ وَالتَّکْبِیرُ یَمْلَأُ السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضَ »، و در روایت مسند احمد بن حنبل روایت (22902) این گونه آمده است « وسبحان الله والله أکبر، ولا إله إلا الله والله أکبر تملآن ما بین السماوات، والأرض » و در روایت (22908) مسند احمد بن حنبل این گونه آمده است « وسبحان الله والحمد لله والله أکبر تملأ ما بین السماء والأرض » و در روایت (185) صحیح ابن حبان این گونه آمده است « وَسُبْحَانَ اللهِ وَاللهُ أَکْبَرُ تَمْلَأُ مَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ ».

۴ - در این روایت اربعین آمده است « وَالصَّدَقَةُ بُرْهَانٌ » ولی در روایت (2437) سنن نسائی و سنن ابن ماجه روایت (280) و برخ دیگر کتب حدیثی این گونه آمده است « وَالزَّکَاةُ بُرْهَانٌ ».

۵ - دراین روایت اربعین این گونه آمده است « وَالصَّبْرُ ضِیَاءٌ » ولی در روایت (844) صحیح ابن حبان این گونه آمده است « وَالصَّدَقَةُ ضِیَاءٌ » و در روایت (679) سنن دارمی این گونه آمده است « وَالْوُضُوءُ ضِیَاءٌ ».

۶ - در این روایت اربعین آمده است « وَالْقُرْآنُ حُجَّةٌ لَکَ أَوْ عَلَیْکَ » ولی درروایت (601) مستخرج ابی عوانه این گونه آمده است « وَالْقُرْآنُ شِفَاءٌ حَجَّةٌ لَکَ أَوْ عَلَیْکَ » یعنی در روایت مستخرج ابی عوانه کلمه « شِفَاءٌ » اضافه تر آمده است .

۷ - در این روایت اربعین آمده است « کُلُّ النَّاسِ یَغْدُو فَبَایِعٌ نَفْسَهُ فَمُعْتِقُهَا أَوْ مُوبِقُهَا » ولی در روایت (2453) شعب الایمان بیهقی و الدعوات الکبیر بیهقی (145) این گونه آمده است « وَالنَّاسُ یَغْدُونَ، فَبَائِعٌ نَفْسَهُ فَمُوبِقُهَا، أَوْ مُبْتَاعٌ فَمُعْتِقُهَا » و در روایت (601) مستخرج ابی عوانه این گونه آمده است « کُلُّ إِنْسَانٍ بَائِعٌ نَفْسَهُ فَمُعْتِقُهَا أَوْ مُوبِقُهَا» و در مسندالشامیین طبرانی روایت (2874) این گونه آمده است « کُلُّ النَّاسِ یَغْدُو فَمُبْتَاعٌ نَفْسَهُ فَمُعْتِقُهَا أَوْ بَائِعُهَا فَمُوبِقُهَا »  و در روایت (3423) المعجم الکبیر طبرانی این گونه آمده است « وَکُلُّ إِنْسَانٍ یَغْدُو فَمُبْتَاعٌ نَفْسَهُ فَمُعْتِقُهَا، أَوْ بَائِعٌ نَفْسَهُ فَمُوبِقُهَا » .

سند حدیث :

امام نووی رحمه الله در اربعین این حدیث را به صحیح مسلم نسبت داده اند ، و امام مسلم رحمه الله این حدیث را در صحیح خودش با سند زیر روایت نموده اند :

حَدَّثَنَا إِسْحَاقُ بْنُ مَنْصُورٍ، حَدَّثَنَا حَبَّانُ بْنُ هِلَالٍ، حَدَّثَنَا أَبَانُ، حَدَّثَنَا یَحْیَى، أَنَّ زَیْدًا، حَدَّثَهُ أَنَّ أَبَا سَلَّامٍ، حَدَّثَهُ عَنْ أَبِی مَالِکٍ الْأَشْعَرِیِّ قَالَ......

منابع حدیث :

این روایت اربعین در کتب زیادی از کتب حدیثی روایت شده که در ذیل به مهم ترین آنها شاره خواهد شد :

۱ - صحیح مسلم ، حدیث شماره (223) .

۲ - سنن نسائی ، حدیث شماره (2437) .

۳ - سنن ترمذی ، حدیث شماره (3517) .

۴ - سنن ابن ماجه ، حدیث شماره (280) .

۵ - مسند احمد بن حنبل ، حدیث شماره (22902) و..

۶ - صحیح ابن حبان ، حدیث شماره (844) .

ناگفته نماند که این روایت علاوه ازکتب حدیثی بالا در کتب متعدد دیگری نیز روایت شده است .