تعریف لغوی و اصطلاحی اجماع

تعریف اجماع

اجماع در لغت : به دو معنی بکار برده می شود :

به معنای قصد و تصمیم گیری چنانچه در این گفته الله متعال آمده : {فَأَجْمِعُوا أَمْرَکُمْ} [یونس: 71] . یعنی حرفتان را یکی نموده و تصمیم تان را بگیرید.

به معنای اتفاق نمودن می آید چناچه گویند: (أجمع القوم على کذا) یعنی : (فلان) قوم برفلان جریان اتفاق نظر نمودند . 

و اما اجماع دراصطلاح علمای اصول: یعنی اتفاق نمودن تمام مجتهدین امت محمدی صلی الله علیه و آله وسلم بعد ازوفات پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در زمانی از زمانه ها؛ در باره مسأله ای از مسائل دینی .

بنده برای بهتر واضح شدن تعریف اصطلاحی اجماعی که برخی از علمای اصول بدان قائل اند؛اقوال برخی از علمای اصول را در تعریف اصطلاحی اجماع در ذیل ذکر می کنم . 

امام غزالی رحمه الله در کتاب (المستسفی)اجماع را چنین تعریف می نماید: الْإِجْمَاعِ فَإِنَّمَا نَعْنِی بِهِ اتِّفَاقَ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ - صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ - خَاصَّةً عَلَى أَمْرٍ مِنْ الْأُمُورِ الدِّینِیَّةِ. یعنی : هدف ما ازاجماع همان اتفاق نمودن امت محمدی صلی الله علیه وآله وسلم به تنهائی؛ بر امری از امور دینی است.

امام شوکانی رحمه الله درکتاب ( إرشاد الفحول إلی تحقیق الحق من علم الأصول)در باره تعریفی اصطلاحی اجماع چنین نوشته اند:

هُوَ اتِّفَاقُ مُجْتَهَدِی أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ بَعْدَ وَفَاتِهِ فِی عَصْرٍ مِنَ الْأَعْصَارِ على أمر من الأمور.

ترجمه : اجماع همان اتفاق مجتهدین امت محمدی صلی الله علیه و آله وسلم بعد از وفات پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در زمانی از زمانه ها بر امری از امور(دینی) می باشد. 

محمد بن صالح بن محمد العثیمین رحمه الله در کتاب (الأصول من علم الأصول)در باره تعریف اصطلاحی اجماع چنین نوشته اند:

واصطلاحاً: اتفاق مجتهدی هذه الأمة بعد النبی صلّى الله علیه وسلّم على حکم شرعی.

یعنی : واجماع در اصطلاح به همان اتفاق مجتهدین این امت بعد از وفات پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم بر حکم (از احکام) شرعی می گویند.

سپس محمد بن صالح بن محمد العثیمین رحمه الله در باره قیودات و کلماتی که در این تعریف اجماع آمده است را چنین توضیح داده اند:

فخرج بقولنا: "اتفاق"؛ وجود خلاف ولو من واحد، فلا ینعقد معه الإجماع. وخرج بقولنا: "مجتهدی"؛ العوام والمقلدون، فلا یعتبر وفاقهم ولا خلافهم. وخرج بقولنا: "هذه الأمة"؛ إجماع غیرها فلا یعتبر. وخرج بقولنا: "بعد النبی صلّى الله علیه وسلّم"؛ اتفاقهم فی عهد النبی صلّى الله علیه وسلّم فلا یعتبر إجماعاً من حیث کونه دلیلاً، لأن الدلیل حصل بسنة النبی صلّى الله علیه وسلّم من قول أو فعل أو تقریر، ولذلک إذا قال الصحابی: کنا نفعل، أو کانوا یفعلون کذا على عهد النبی صلّى الله علیه وسلّم؛ کان مرفوعاً حکماً، لا نقلاً للإجماع. وخرج بقولنا: "على حکم شرعی"؛ اتفاقهم على حکم عقلی، أو عادی فلا مدخل له هنا، إذ البحث فی الإجماع کدلیل من أدلة الشرع.

ترجمه : با کلمه (اتفاق) که ما در این تعریف (اجماع) بکار برده ایم وجود اختلاف بیرون شد زیرا حتی اگر یک مجتهد (نیزبا سایر مجتهدین ) اختلاف نظرداشته باشد اجماع صورت نمی گیرد. با کلمه (مجتهدی) که ما در این تعریف بکار برده ایم؛ عوام و مقلدین (از جمع اجماع کنندگان) بیرون شده اند، زیرا توافق و اختلاف آنها (در اجماع بر مسائل) اعتباری ندارد. با کلمه (هذه الأمة) که ما در این تعریف بکار برده ایم، اجماع غیر از این امت (یعنی اجماع سایرامت ها) از تعریف بیرون شد لذا (اجماع آنها) اعتباری ندارد. با کلمه (بعد النبی صلّى الله علیه وسلّم) که ما در این تعریف بکار برده ایم، اتفاق نمودن مجتهدین در زمان پیامبر صلی الله ،علیه و آله وسلم؛ اجماعی بعنوان دلیل محسوب نمی شود زیرا سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم که همان گفتار یا کردار و یا تأییدات سکوتی باشد دلیل حاصل می گردد ، بنا بر این اگر صحابه ای بگوید: ما این کار را (در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم) انجام می دادیم و یا اینکه (صحابه رضی الله عنهم) این کار را در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم انجام می دادند ؛ این (گفته صحابی، همان حدیث) مرفوع حکمی است و نقل اجماع نیست. با کلمه (على حکم شرعی) که ما در این تعریف بکار برده ایم، اتفاق مجتهدین بر حکم عقلی، ویا عادی بیرون شد و در اینجا هیچ دخل و اعتباری ندارد زیرا در جریان اجماع بحث از دلیل (بودن اجماع بعنوان دلیلی ) از دلائل شرعی است (نه دیگر مسائل).