ترجمه ، تحقیق و شرح اربعین نووی

حدیث چهارم اربعین نووی

متن حدیث :

عَنْ ابی عبدالرحمن عَبْدِ اللهِ بن مسعود رضی الله عنه، قَالَ: حَدَّثَنَا رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ وَهُوَ الصَّادِقُ الْمَصْدُوقُ « إِنَّ أَحَدَکُمْ یُجْمَعُ خَلْقُهُ فِی بَطْنِ أُمِّهِ أَرْبَعِینَ یَوْمًا نُطفَةً ، ثُمَّ یَکُونُ عَلَقَةً مِثْلَ ذَلِکَ، ثُمَّ یَکُونُ مُضْغَةً مِثْلَ ذَلِکَ، ثُمَّ یُرْسَلُ إِلَیْهِ الْمَلَکُ فَیَنْفُخُ فِیهِ الرُّوحَ، وَیُؤْمَرُ بِأَرْبَعِ کَلِمَاتٍ: بِکَتْبِ رِزْقِهِ، وَأَجَلِهِ، وَعَمَلِهِ، وَشَقِیٌّ أَوْ سَعِیدٌ، فَوَالَّذِی لَا إِلَهَ غَیْرُهُ إِنَّ أَحَدَکُمْ لَیَعْمَلُ بِعَمَلِ أَهْلِ الْجَنَّةِ حَتَّى مَا یَکُونُ بَیْنَهُ وَبَیْنَهَا إِلَّا ذِرَاعٌ، فَیَسْبِقُ عَلَیْهِ الْکِتَابُ، فَیَعْمَلُ بِعَمَلِ أَهْلِ النَّارِ، فَیَدْخُلُهَا، وَإِنَّ أَحَدَکُمْ لَیَعْمَلُ بِعَمَلِ أَهْلِ النَّارِ، حَتَّى مَا یَکُونُ بَیْنَهُ وَبَیْنَهَا إِلَّا ذِرَاعٌ، فَیَسْبِقُ عَلَیْهِ الْکِتَابُ، فَیَعْمَلُ بِعَمَلِ أَهْلِ الْجَنَّةِ، فَیَدْخُلُهَا ».

لغات حدیث :

الصَّادِقُ الْمَصْدُوقُ: راستگوی راستگوشمرده شده.

إِنَّ أَحَدَکُمْ : همانا یکی از شما ، قطعا هریک از شما (انسانها).

یُجْمَعُ خَلْقُهُ : آفرینشش و ماده خلقتش اندازه گیری و نگه داری می شود.

 فِی بَطْنِ أُمِّهِ : در شکم مادرش (یعنی در درون رحم مادرش).

أَرْبَعِینَ یَوْمًا : چهل (شبانه) روز .

 نُطفَةً : آب منی، نطفه انسان ، به آن نطفه گفته می شود چون از آبی است که می چکد و جریان پیدا می کند.

 ثُمَّ یَکُونُ عَلَقَةً : سپس تکه خونی که خشک نشده می گردد .

 مِثْلَ ذَلِکَ : همانند آن ، به همان اندازه ، به همان مدت چهل روز.

ثُمَّ یَکُونُ مُضْغَةً مِثْلَ ذَلِکَ : سپس تکه گوشت کوچکی گشته و به همین اندازه (چهل شبانه روز) می ماند .

ثُمَّ یُرْسَلُ إِلَیْهِ الْمَلَکُ : سپس فرشته (مأمور) بسوی اوفرستاده می شود.

فَیَنْفُخُ فِیهِ الرُّوحَ : پس (فرشته مأمور) دراو روح می دمد.

وَیُؤْمَرُ بِأَرْبَعِ کَلِمَاتٍ : و به (آن فرشته) به (نوشتن) چهار سخن دستور داده می شود .

بِکَتْبِ رِزْقِهِ : به نوشتن رزق وروزیش .

أَجَلِهِ : مدت عمرش.

عَمَلِهِ : عملش، کارهایی که در زندگیش انجام خواهد داد.

شَقِیٌّ أَوْ سَعِیدٌ : بدبختی و یا نیک بختی (او).

فَوَالَّذِی لَا إِلَهَ غَیْرُهُ : پس سوگند به آنی که جزاو دیگر معبود به حقی نیست.

إِنَّ أَحَدَکُمْ : همان یکی از شما، همانا برخی از شما (انسانها).

لَیَعْمَلُ بِعَمَلِ أَهْلِ الْجَنَّةِ : به عمل اهل بهشت عمل می کند، همانند اهل بهشت عمل (نیک) انجام می دهد .

حَتَّى مَا یَکُونُ بَیْنَهُ وَبَیْنَهَا إِلَّا ذِرَاعٌ  : تا اینکه در میان او و در میان بهشت بجز یک گزباقی نمی ماند ، «ذِرَاعٌ » به معنای گز، مسافت از سر آرنج تا نوک انگشت میانه ى انسان است، ساق دست ، می باشد.

فَیَسْبِقُ عَلَیْهِ الْکِتَابُ : نوشته (تقدیر) براو سبقت می گیرد.

فَیَعْمَلُ بِعَمَلِ أَهْلِ النَّارِ: پس عمل اهل آتش را انجام می دهد، پس همانند دوزخیان عمل می کند.

فَیَدْخُلُهَا : پس وارد آن می گردد، پس وارد آتش دوزخ می گردد.

وَإِنَّ أَحَدَکُمْ لَیَعْمَلُ بِعَمَلِ أَهْلِ النَّارِ: و همان یکی از شما به عمل اهل آتش (دوزخ) عمل می کند، همانا برخی ازشما (انسانها) همانند اهل دوزخ می کنند .

حَتَّى مَا یَکُونُ بَیْنَهُ وَبَیْنَهَا إِلَّا ذِرَاعٌ : تا اینکه در میان او و در میان بهشت بجز یک گزباقی نمی ماند ، «ذِرَاعٌ » به معنای گز، مسافت از سر آرنج تا نوک انگشت میانه ى انسان است، ساق دست ، می باشد.

فَیَسْبِقُ عَلَیْهِ الْکِتَابُ : نوشته (تقدیر) براو سبقت می گیرد.

فَیَعْمَلُ بِعَمَلِ أَهْلِ الْجَنَّةِ : پس عمل اهل بهشت را انجام می دهد، پس همانند بهشتیان عمل می کند .

فَیَدْخُلُهَا : پس وارد آن می گردد، پس وارد بهشت می گردد.

ترجمه حدیث :

 ابو عبدالرحمن عبدالله بن مسعود رضی الله عنه فرمودند: رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم که راستگوی راستگوشمرده است فرمودند: هماناهریک از شما (انسانها) در شکم مادرش چهل (شبانه) روز به صورت نطفه (ماده اوّلیه) خلقتش جمع می شود (و بدون تغییر به چیزدیگری می ماند)، سپس به همین اندازه بصورت تکه خون گشته و می ماند، و سپس به همین اندازه بشکل تکه گوشتی گشته و می ماند، سپس فرشته (مأموربه سوی او) فرستاده می شود و در او روح می دمد، و به (آن فرشته به نوشتن) چهارسخن دستور داده می شود : به نوشتن روزی آن، و مدت عمراو و عمل او و بدبخت بودن و یا نیک بخت بودن (او)، سپس (رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند) سوگند به آنی که بجز اودیگر معبود به حقی نیست همانا برخی (از شما انسانها) عمل اهل بهشت را انجام می دهد تا اینکه در میان او و در میان بهشت بجز یک گز باقی نمی ماند که نوشته (تقدیرش) بر اوسبقت گرفته ، سپس او(شروع) می کند به انجام عمل اهل دوزخ ، و سپس به آتش جهنم داخل می گردد، و همانا برخی از شما (انسانها) عمل اهل دوزخ را انجام می دهد تا اینکه در میان او و در میان آتش جهنم بجز یک گز باقی نمی ماند که نوشته (تقدیرش) براوسبقت گرفته ، سپس او(شروع) می کند به انجام عمل اهل بهشت ، و سپس به بهشت داخل می گردد.

مسائل حدیث :

از این حدیث مسائل زیرگرفته و استنباط می شود :

1 - رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم در گفتارشان راستگو بودند ودر آنچه از وحی الهی برایشان نازل شده از جانب مسلمانان تصدیق و تأیید شده و راستگو شمرده شده بوده و هستند و خواهند بود.

2 - هرانسانی زمانی که در رحم مادراست قبل از اینکه در او روح دمیده شود سه مرحله (نطفه ، تکه خون، و تکه گوشت) را طی می کند.

3 - هریک از مراحل سه گانه (نطفه، تک خون و تکه گوشت) چهل شبانه روز است که مجموعه این سه مرحله یکصد و بیست روز یعنی چهارماه می باشد .

4- بعد از مراحل سه گانه ، در جنین روح دمیده می شود و جنین در رحم مادر زنده می شود .

5- فرشته ای موکّل به رحم و جنین است.

6 - فرشته موکّل به رحم در جنین روح می دمد .

7- بعد از دمیدن روح در جنین فرشته چهارچیز در حق آن جنین می نویسد : روزی ، مدت عمر، عمل و بدبختی و نیک بختی او را ، این نوشتن در پرونده جداگانه و مستقل صورت می گیرد ورنه قبلا همه اینها در لوح محفوظ نوشته شده اند.

8- در زمان بیان مسائل و تعلیم افراد برای تأکید مطلب به الله متعال سوگند خوردن ایرادی ندارد .

9 - برخی از افراد در اوائل عمرشان دارای اعمال بظاهرنیک اند ولی در اواخر عمرشان دچارانحراف شده و به جهنم می روند .

10 - برخی از افراد در اوائل عمرشان دارای اعمال بظاهر بد اند ولی در اواخر عمرشان اصلاح شده واز نیکوکاران می گردند به بهشت می روند .

11 - کارها و اعمال یک انسان به پایان عمراو بستگی دارد اگر در اواخر عمر خوش کردارباشد ان شاء الله تعال از اهل بهشت خواهد بود و اگر بدکردار باشد والعیاذ بالله از اهل دوزخ خواهد گشت .

12- دراین حدیث در حقیقت یکی از مهم ترین مسائل عقیدتی که رکنی از ارکان شش گانه ایمان نیز می باشد ذکر شده است هدفم از آن همان تقدیر می باشد .

13 - تقدیردراصل به علم غیب الله متعال بستگی دارد و انسان غیب نمی داند بهمین خاطر تقدیر همیشه بر انسان و تدبیرهای او سبقت می گیرد و همان می شود که در تقدیر است .

14 - انسانها از نظر اعمال برچهار گروه اند :

1 - گروهی که از زمان بلوغ تا به آخر عمر در خلاف و گمراهی بسرمی برند ، اینها وضعیت دوزخی بودن آنها مشخص است .

2 - گروهی که اززمان بلوغ تا آخر عمر درمسیر ایمان وکارهای نیک عمر خودشان را صرف می کنند ، بهشتی بودن این دسته نیزواضح و عیان است.

3- گروهی که بعد از بلوغ در خلاف و گمراهی بوده ولی در اواخر عمرشان توبه نموده و به راه راست برگشته و با ایمان و کردارنیک عمرشان را به پایان رساندند اینها نیزان شاء الله از اهل بهشت می باشند.

4 - گروهی که بعد از سن بلوغ در مسیر درست حرکت می کردند ولی در اواخر عمرشان دچار انحراف و گمراهی شده و با خلافکاری عمرشان را به پایان رساندند اینها راهی دوزخ خواهند شد.

تفاوت های حدیث:

1 - در این روایت اربعین نووی « أَرْبَعِینَ یَوْمًا » آمده است ولی در روایت شماره (7454) صحیح بخاری « أَرْبَعِینَ یَوْمًا أَوْ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً » آمده است و در تکرار روایت شماره (2643) صحیح مسلم این گونه آمده « أَرْبَعِینَ لَیْلَةً » در روایت تکراری دیگر همین شماره صحیح مسلم آمده «أَرْبَعِینَ لَیْلَةً أَرْبَعِینَ یَوْمًا» ، گرچه از نظر لفظی در میان الفاظ این روایتها تفاوتی وجود دارد ولی این تفاوت از نظر معنی مشکلی ایجاد نمی کند زیرا هدف همه روایتها همان «چهل شبانه روز» است .

2 - در این روایت اربعین « أَرْبَعِینَ یَوْمًا نُطفَةً » آمده است، ولی کلمه « نُطفَةً » در هیچ یک از روایت های صحیح بخاری و صحیح مسلم و سایرکتب حدیثی در روایت «عبدالله بن مسعود رضی الله عنه» وجود ندارد بجز در روایت شماره (3553) مسنداحمدبن حنبل وروایت شماره (863) کتاب «السنة» عبدالله بن احمد بن حنبل که دراین دو کتاب اینگونه آمده « قَالَ عَبْدُ اللَّهٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ: " إِنَّ النُّطْفَةَ تَکُونُ فِی الرَّحِمِ أَرْبَعِینَ یَوْمًا عَلَى حَالِهَا لَا تَغَیَّرُ ....» یعنی : عبدالله رضی الله عنه فرمودند : رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند : همانا نطفه دررحم (مادر) چهل روز برهمان حالت (اولیه اش) باقی مانده وتغییری نمی کند...

ولی ناگفته نماند که این روایت در هر دوکتاب «مسند و السنه» با یک سند روایت شده است و در سند این حدیث دو عیب وجود دارد، یکی اینکه در آن «علی بن زید» وجود دارد و ایشان همان «علی بن زید بن جدعان» می باشد که از راویان ضعیف است، و دومین عیب این سند، این است که این حدیث را «ابوعبید فرزند عبدالله بن مسعود رضی الله عنه» از ایشان روایت نموده است، اکثر علما و محدثین براین نظراند که «ابوعبیده » از پدرشان «عبدالله بن مسعود رضی الله عنه»هیچ روایتی نشنیده است لذا در روایتهای مستقیم ایشان از پدرشان انقطاع و نوعی تدلیس وجود دارد .

ولی ناگفته نماند که جریان « النُّطْفَةَ » در روایت صحیح مسلم حدیث شماره (2645) از حذیفه بن اسید غفاری رضی الله عنه روایت شده که ایشان فرمودند : من با دوگوشم از رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم شنیدم که می فرمایند:«إِنَّ النُّطْفَةَ تَقَعُ فِی الرَّحِمِ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً.....» یعنی : همانا نطفه بعد از افتادن در رحم چهل شب (به حالت خودش) می ماند ....

3 - در این روایت اربعین « ثُمَّ یَکُونُ عَلَقَةً مِثْلَ ذَلِکَ » آمده است که این برابراست باروایت (3208) و (3332) صحیح بخاری ولی در روایت صحیح مسلم این گونه آمده است (ثُمَّ یَکُونُ فِی ذَلِکَ عَلَقَةً مِثْلَ ذَلِکَ) یعنی در روایت مسلم در اینجا « فِی ذَلِکَ » اضافه تر آمده است ، و گویا این روایت صحیح مسلم از نظر الفاظ دقیق تر است، و معنایش می شود: در این مدت (چهل شبانه روز) به همان حالت تکه خونی می ماند.

4 - در این روایت اربعین آمده « ثُمَّ یَکُونُ مُضْغَةً مِثْلَ ذَلِکَ » آمده است که این برابراست باروایت (3208) و (3332) صحیح بخاری ولی در روایت صحیح مسلم این گونه آمده است (ثُمَّ یَکُونُ فِی ذَلِکَ مُضْغَةً مِثْلَ ذَلِکَ) یعنی در روایت مسلم در اینجا « فِی ذَلِکَ » اضافه تر آمده است، و گویا این روایت صحیح مسلم از نظر الفاظ دقیق تر است، و معنایش می شود: در این مدت (چهل شبانه روز) به همان حالت تکه گوشتی می ماند.

5 - در این روایت اربعین « ثُمَّ یُرْسَلُ إِلَیْهِ الْمَلَکُ » آمده است ولی در روایت شماره (2643) صحیح مسلم درآن لفظ « إِلَیْهِ » نیست و این گونه آمده است « ثُمَّ یُرْسَلُ الْمَلَکُ » و اما در روایت شماره (3208) و شماره (6594) صحیح بخاری آمده « ثُمَّ یَبْعَثُ اللَّهُ مَلَکًا » و در روایت شماره (3332) صحیح بخاری آمده « ثُمَّ یَبْعَثُ اللَّهُ إِلَیْهِ مَلَکًا » و در روایت شماره (7454) صحیح بخاری این گونه « ثُمَّ یُبْعَثُ إِلَیْهِ المَلَکُ » آمده است، گرچه تفاوت لفظی در این روایت ها وجود دارد ولی از نظر معنی تفاوت وجود ندارد زیرا هدف همه روایتها این است که الله متعال فرشته مأمور را به سوی آن جنین می فرستد تا اینکه در آن روح دمیده و امورچهارگانه مذکور در حدیث را بنویسد .

منابع حدیث :

این حدیث چهاربار در صحیح بخاری و یک باردرصحیح مسلم روایت شده که به ترتیب زیرمی باشد :

1 - صحیح بخاری حدیث شماره (3208).

2- صحیح بخاری حدیث شماره (3332).

3- صحیح بخاری حدیث شماره (6594).

4- صحیح بخاری حدیث شماره (7454).

5- صحیح مسلم حدیث شماره (2643) .

علاوه ازاین دوکتاب صحیح درکتب حدیثی زیر نیز روایت شده است :

1- سنن ترمذی حدیث شماره (2137).

2- سنن ابی داود حدیث شماره (4708).

3- سنن ابن ماجه حدیث شماره (76).

علاوه از کتب مذکور در بسیاری از کتب حدیثی دیگر نیز این حدیث روایت شده است .