ترجمه و تحقیق اربعین نووی

حدیث بیست و هشتم اربعین

عَنْ أبی نجیح العِرْبَاضِ بْنِ سَارِیَةَ رضی الله عنه ، قَالَ: وَعَظَنَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ مَوْعِظَةً بَلِیغَةً وَجِلَتْ مِنْهَا القُلُوبُ، وَ ذَرَفَتْ مِنْهَا العُیُونُ فَقلنا: یَا رَسُولَ اللَّهِ کَأَنَّ هَذِهِ مَوْعِظَةُ مُوَدِّعٍ فَأَوْصِنَا قَالَ: «أُوصِیکُمْ بِتَقْوَى اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ وَالسَّمْعِ وَالطَّاعَةِ، وَإِنْ تَأَمَّرَ عَلَیْکُمْ عَبْدٌ , فإِنَّهُ مَنْ یَعِشْ مِنْکُمْ فَسَیَرَى اخْتِلَافًا کَثِیرًا , فَعَلَیْکُمْ بِسُنَّتِی وَسُنَّةِ الْخُلَفَاءِ الرَّاشِدِینَ الْمَهْدِیِّینَ عَضُّوا عَلَیْهَا بِالنَّوَاجِذِ وَإِیَّاکُمْ وَمُحْدَثَاتِ الْأُمُورِ , فَإِنَّ کُلَّ بِدْعَةٍ ضَلَالَةٌ ».

لغات حدیث :

وَعَظَنَا: مارا نصیحت کرد، برای ما موعظه نمود ، برای ما سخنرانی نمود، ما را پند داد .

مَوْعِظَةً بَلِیغَةً : موعظه رسا ، پند و اندرز بلیغ ، سخنرانی با کلمات بلیغ .

وَجِلَتْ مِنْهَا القُلُوبُ : دلها ازآن ترسید، قلب ها ازآن ترسید .

ذَرَفَتْ مِنْهَا العُیُونُ : چشمان از آن اشک بار شد .

کَأَنَّ هَذِهِ مَوْعِظَةُ مُوَدِّعٍ : گویا که این سخنرانی فردی است که دارد الوداع می گوید ، گویا که این نصیحت فردی است که دارد خدا حافظی می کند .

فَأَوْصِنَا : پس ما را وصیت نمائید ، پس نصیحتی به ما بفرمایید .

أُوصِیکُمْ بِتَقْوَى اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ : شما به ترس از الله بزرگوار و باعزت سفارش می کنم ، شما را به تقوا و پرهیزگاری و ترس از معبود به حق باعزت و وبزرگوار وصیت می کنم .

السَّمْعِ وَالطَّاعَةِ : شنیدن و اطاعت نمودن ، گوش دادن و فرمانبرداری نمودن .

وَإِنْ تَأَمَّرَ عَلَیْکُمْ عَبْدٌ : وگرچه به زور برده ای بر شما حکم فرما شد ، وگرچه با زور قدرت یک غلام امیرتان گردد .

فإِنَّهُ مَنْ یَعِشْ مِنْکُمْ : همانا هرکس از شما زنده ماند ، همانا هرکس از شما زندگی کرد.

فَسَیَرَى اخْتِلَافًا کَثِیرًا : پس اختلافات زیادی خواهد دید .

فَعَلَیْکُمْ بِسُنَّتِی : پس برشما است که سنّت مرا محکم بگیرید و بدان عمل کنید .

وَسُنَّةِ الْخُلَفَاءِ الرَّاشِدِینَ الْمَهْدِیِّینَ : و سنّت رهبران راه یافته هدایت شونده .

عَضُّوا عَلَیْهَا بِالنَّوَاجِذِ : با دندانهای آسیاب آنها را محکم گاز بگیرید (و رهایشان نکنید) .

وَإِیَّاکُمْ وَمُحْدَثَاتِ الْأُمُورِ: از امور نوپیدای (در دین) پرهیز نمائید، از بدعتها دوری کنید .

 فَإِنَّ کُلَّ بِدْعَةٍ ضَلَالَةٌ : زیرا قطعا هر بدعتی گمراهی است ، زیرا یقینا هر امر نوپیدائی در دین گمراهی است .

ترجمه حدیث :

ابونجیح عرباض بن ساریه رضی الله عنه فرمودند : رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم برای ما (روزی) سخنرانی و نصیحتی (بسیار) بلیغ و رسائی را ارشاد فرمودند که از آن دلها ترسید و چشمان اشکبار شد ، پس ما (افراد موجود درآنجا) گفتیم : ای رسول الله گویا که این سخنرانی و نصیحت فردی است که دارد خداحافظی می کند پس به ما وصیت (وسفارش و یژه) نمائید ، (رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم) فرمودند : شما به ترس از الله با عزت و بزرگوار و پرهیزگاری توصیه می کنم ، و(همچنین) به گوش دادن و پیروی نمودن (از رهبر و امیرتان سفارش می کنم) و گرچه برشما برده ای به زور قدرت، حکم فرما شده باشد، سپس (رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند) همان هرکس از شما (بعد از من) زنده بماند او اختلافات زیادی را خواهد دید، پس (درآن وقت) برشما ضروری است که سنّت و روش من و سنّت و روش رهبران راه یافته وهدایت شده را (محکم) بگیرید وبرآنها با دندانهای آسیابتان گاز بگیرید و از امور نوپیدای (در دین) پرهیز نمائید، زیرا قطعا هر بدعت (وامر نوپیدائی در دین) گمراهی است .

مسائل حدیث :

ازاین حدیث مسائل واحکام زیر برگرفته و استنباط می شود :

۱ - در هر دور و زمانی در میان امت اسلامی اختلافات عقیدتی، فقهی و سایر اختلافات زیادی وجود داشته و خواهد داشت .

۲- در زمان اختلافات ، سنّت های رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم را گرفتن و بر روش رهبران راه یافته رفتن باعث نجات و رهای از اختلافات می گردد.

۳ - سنّت های رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم بر روش های رهبران راه یافته مقدم هستند.

۴ - انتخاب تقوا و پرهیزگاری یکی از توصیه های مهم رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم بوده است .

۵ - یک مسلمان همیشه باید ترس از الله متعال داشته باشد .

۶ - شنیدن و اطاعت از رهبرو امیرمسلمانان تا زمانیکه خلاف دستورات شرع نباشد، ضروری است .

۷- در جهان اسلام دو نوع رهبر بوده و خواهند بود ، گروه بی راه و گروه راه یافته و هدایت شده .

۸ - پرهیز نمودن از نوپیداهای در دین که همان بدعت ها باشند ضروری است .

۹ - عمل به هر بدعتی باعث گمراهی می گردد.

نکات توضیحی :

در اینجا یک نکته بسیار مهم باید گفته شود و آن اینکه بدعت به هر عملی در دین گویند که ثبوت شرعی نداشته باشد، زیرا خود رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند: هرکس در امور دینی ما چیز جدیدی را ایجاد کند آن مردود است ، پس با این حساب هر بدعتی گمراهی است و ما بدعتی به نام حسنه نداریم و تمام بدعت ها سیئه هستند،  واما در امور دنیوی ما بدعت نداریم ، زیرا رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند : شما درامور دنیایتان از من آگاه ترهستید .

سند حدیث :

امام نووی رحمه الله این حدیث را در کتاب اربعین به سنن ترمذی و سنن ابی داود نسبت داده اند لذا سند این حدیث از این دو کتاب از قرار ذیل می باشد :

۱ - سند حدیث در سنن ترمذی :

سند اول : حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ حُجْرٍ قَالَ: حَدَّثَنَا بَقِیَّةُ بْنُ الوَلِیدِ، عَنْ بَحِیرِ بْنِ سَعْدٍ، عَنْ خَالِدِ بْنِ مَعْدَانَ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَمْرٍو السُّلَمِیِّ، عَنْ العِرْبَاضِ بْنِ سَارِیَةَ......

این سند ترمذی ضعیف است زیرا دراین سند جناب (بَقِیَّةُ بْنُ الوَلِیدِ) رحمه الله وجود دارد که حافظ ابن حجررحمه الله در باره ایشان گفته اند «صدوق کثیر التدلیس عن الضعفاء» یعنی ایشان صدوق اند ولی از راویان ضعیف زیاد بصورت تدلیسی روایت نقل می کنند و در اینجا نیز بصورت عنعنه روایت نمودند و این در علم اصول حدیث ثابت شده است که روایت تدلیس گر بصورت عنعنه مورد قبول نیست ، ولی متن این حدیث بنا بر سند دیگری که امام ترمذی رحمه الله ذکر نموده اند و سندهای دیگری که در دیگر کتب حدیثی آمده است صحیح می گردد.

سند دوم : حَدَّثَنَاالحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ الخَلَّالُ، وَغَیْرُ وَاحِدٍ قَالُوا: حَدَّثَنَا أَبُو عَاصِمٍ، عَنْ ثَوْرِ بْنِ یَزِیدَ، عَنْ خَالِدِ بْنِ مَعْدَانَ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَمْرٍو السُّلَمِیِّ، عَنِ العِرْبَاضِ بْنِ سَارِیَةَ .......

۲ - سند حدیث در سنن ابی داود :

حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ حَنْبَلٍ، حَدَّثَنَا الْوَلِیدُ بْنُ مُسْلِمٍ، حَدَّثَنَا ثَوْرُ بْنُ یَزِیدَ، قَالَ: حَدَّثَنِی خَالِدُ بْنُ مَعْدَانَ، قَالَ: حَدَّثَنِی عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَمْرٍو السُّلَمِیُّ، وَحُجْرُ بْنُ حُجْرٍ، قَالَا: أَتَیْنَا الْعِرْبَاضَ بْنَ سَارِیَةَ ......

تفاوت های الفاظ روایت :

۱ - در ابتدای روایت (4607) سنن ابی داود این جمله اضافه تر از این روایت اربعین آمده است « .....قَالَ: حَدَّثَنِی عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَمْرٍو السُّلَمِیُّ، وَحُجْرُ بْنُ حُجْرٍ، قَالَا: أَتَیْنَا الْعِرْبَاضَ بْنَ سَارِیَةَ، وَهُوَ مِمَّنْ نَزَلَ فِیهِ {وَلَا عَلَى الَّذِینَ إِذَا مَا أَتَوْکَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لَا أَجِدُ مَا أَحْمِلُکُمْ عَلَیْهِ} [التوبة: 92] فَسَلَّمْنَا، وَقُلْنَا: أَتَیْنَاکَ زَائِرِینَ وَعَائِدِینَ وَمُقْتَبِسِینَ، فَقَالَ الْعِرْبَاضُ :......».

2 - در این روایت اربعین این گونه آمده است « وَعَظَنَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ مَوْعِظَةً بَلِیغَةً » ولی درروایت (2676) سنن ترمذی این گونه آمده است « وَعَظَنَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ یَوْمًا بَعْدَ صَلَاةِ الغَدَاةِ مَوْعِظَةً بَلِیغَةً».و در روایت (4607) سنن ابی داود این گونه آمده است « فَقَالَ الْعِرْبَاضُ: صَلَّى بِنَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ ذَاتَ یَوْمٍ، ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیْنَا فَوَعَظَنَا مَوْعِظَةً بَلِیغَةً» ودر روایت (۴۲) سنن ابن ماجه این گونه آمده است « قَامَ فِینَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ ذَاتَ یَوْمٍ، فَوَعَظَنَا مَوْعِظَةً بَلِیغَةً».

۳ - در این روایت اربعین آمده است « ذَرَفَتْ مِنْهَا العُیُونُ » ولی در روایت (17144) مسنداحمد بن حنبل این گونه آمده است « ذرفت لها الأعین».

۴ - دراین روایت اربعین آمده است « فَقلنا: یَا رَسُولَ اللَّهِ کَأَنَّ هَذِهِ مَوْعِظَةُ مُوَدِّعٍ فَأَوْصِنَا » ولی درروایت (2676) سنن ترمذی این گونه آمده است « فَقَالَ رَجُلٌ: إِنَّ هَذِهِ مَوْعِظَةُ مُوَدِّعٍ فَمَاذَا تَعْهَدُ إِلَیْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ؟ » ودرروایت (4607) سنن ابی داود این گونه آمده است « فَقَالَ قَائِلٌ: یَا رَسُولَ اللَّهِ کَأَنَّ هَذِهِ مَوْعِظَةُ مُوَدِّعٍ، فَمَاذَا تَعْهَدُ إِلَیْنَا؟». و در روایت (۴۲) سنن ابن ماجه این گونه آمده است « فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ: وَعَظْتَنَا مَوْعِظَةَ مُوَدِّعٍ، فَاعْهَدْ إِلَیْنَا بِعَهْدٍ» و در روایت (۴۳) سنن ابن ماجه این گونه آمده است « فَقُلْنَا: یَا رَسُولَ اللَّهِ، إِنَّ هَذِهِ لَمَوْعِظَةُ مُوَدِّعٍ، فَمَاذَا تَعْهَدُ إِلَیْنَا؟ ».

۵ - دراین روایت اربعین نووی آمده است « أُوصِیکُمْ بِتَقْوَى اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ وَالسَّمْعِ وَالطَّاعَةِ، وَإِنْ تَأَمَّرَ عَلَیْکُمْ عَبْدٌ » ولی در روایت (2676) سنن ترمذی این گونه آمده است « «أُوصِیکُمْ بِتَقْوَى اللَّهِ وَالسَّمْعِ وَالطَّاعَةِ، وَإِنْ عَبْدٌ حَبَشِیٌّ » و در روایت (4607) سنن ابی داود این گونه آمده است « «أُوصِیکُمْ بِتَقْوَى اللَّهِ وَالسَّمْعِ وَالطَّاعَةِ، وَإِنْ عَبْدًا حَبَشِیًّا » . و در روایت (۴۲) سنن ابن ماجه این گونه آمده است «عَلَیْکُمْ بِتَقْوَى اللَّهِ، وَالسَّمْعِ وَالطَّاعَةِ، وَإِنْ عَبْدًا حَبَشِیًّا ». و درروایت (۵) صحیح ابن حبان این گونه آمده است « أُوصِیکُمْ بِتَقْوَى اللَّهِ، وَالسَّمْعِ وَالطَّاعَةِ، وَإِنْ عَبْدًا حَبَشِیًّا مُجَدَّعًا ».

۶ - درروایت (۴۳) سنن ابن ماجه و برخ دیگر کتب حدیثی این جمله « قَدْ تَرَکْتُکُمْ عَلَى الْبَیْضَاءِ لَیْلُهَا کَنَهَارِهَا، لَا یَزِیغُ عَنْهَا بَعْدِی إِلَّا هَالِکٌ» اضافه ترازالفاظ این روایت اربعین آمده است .

۷ - دراین روایت اربعین آمده است « فإِنَّهُ مَنْ یَعِشْ مِنْکُمْ فَسَیَرَى اخْتِلَافًا کَثِیرًا » ولی در روایت (4607) سنن ابی داود این گونه آمده است «فَإِنَّهُ مَنْ یَعِشْ مِنْکُمْ بَعْدِی فَسَیَرَى اخْتِلَافًا کَثِیرًا» و در روایت (2676) سنن ترمذی این گونه آمده است « فَإِنَّهُ مَنْ یَعِشْ مِنْکُمْ یَرَى اخْتِلَافًا کَثِیرًا ». و در روایت (۴۲) سنن ابن ماجه این گونه آمده است « وَسَتَرَوْنَ مِنْ بَعْدِی اخْتِلَافًا شَدِیدًا » .

۸ - در این روایت اربعین آمده است « فَعَلَیْکُمْ بِسُنَّتِی » ولی در روایت (۴۳) این گونه آمده است « فَعَلَیْکُمْ بِمَا عَرَفْتُمْ مِنْ سُنَّتِی ».

۹- دراین روایت اربعین آمده است « عَضُّوا عَلَیْهَا بِالنَّوَاجِذِ » ولی در روایت (17145) مسند احمد و روایت (۵) صحیح ابن حبان این گونه آمده است « فَتَمَسَّکُوا بِهَا، وَعَضُّوا عَلَیْهَا بِالنَّوَاجِذِ ».

۱۰ - در این روایت اربعین آمده است « وَإِیَّاکُمْ وَمُحْدَثَاتِ الْأُمُورِ , فَإِنَّ کُلَّ بِدْعَةٍ ضَلَالَةٌ » ولی در روایت (2676) سنن ترمذی این گونه آمده است « وَإِیَّاکُمْ وَمُحْدَثَاتِ الأُمُورِ فَإِنَّهَا ضَلَالَةٌ فَمَنْ أَدْرَکَ ذَلِکَ مِنْکُمْ فَعَلَیْهِ بِسُنَّتِی ......» و در روایت (4607) سنن ابی داود این گونه آمده است « وَإِیَّاکُمْ وَمُحْدَثَاتِ الْأُمُورِ، فَإِنَّ کُلَّ مُحْدَثَةٍ بِدْعَةٌ، وَکُلَّ بِدْعَةٍ ضَلَالَةٌ » ودرروایت (۴۲) سنن ابن ماجه این گونه آمده است « وَإِیَّاکُمْ وَالْأُمُورَ الْمُحْدَثَاتِ، فَإِنَّ کُلَّ بِدْعَةٍ ضَلَالَةٌ ».

۱۱- در آخر روایت (۴۳) سنن ابن ماجه و روایت (17142) مسند احمد این جمله اضافه تر از روایت اربعین آمده است « فَإِنَّمَا الْمُؤْمِنُ کَالْجَمَلِ الْأَنِفِ، حَیْثُمَا قِیدَ انْقَادَ ».

منابع حدیث :

این حدیث در کتب زیادی روایت شده که به مهم ترین آنها در ذیل اشاره خواهم نمود :

۱ - سنن ترمذی ، حدیث شماره (2676) .

۲ - سنن ابی داود، حدیث شماره (4607) .

۳ - سنن ابن ماجه، حدیث شماره (۴۲) و (۴۳) .

۴ - مسند احمد، حدیث شماره (17142) وو.

۵ - صحیح ابن حبان، حدیث شماره (۵) .

علاوه از کتب مذکور در برخ دیگر از کتب حدیثی نیز روایت شده است .