ترجمه و تحقیق اربعین نووی

حدیث سی و ششم اربعین

عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ رضی الله عنه ، عَنْ النَّبِیّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: «مَنْ نَفَّسَ عَنْ مُؤْمِنٍ کُرْبَةً مِنْ کُرَبِ الدُّنْیَا، نَفَّسَ اللهُ عَنْهُ کُرْبَةً مِنْ کُرَبِ یَوْمِ الْقِیَامَةِ، وَمَنْ یَسَّرَ عَلَى مُعْسِرٍ، یَسَّرَ اللهُ عَلَیْهِ فِی الدُّنْیَا وَالْآخِرَةِ، وَمَنْ سَتَرَ مُسْلِمًا، سَتَرَهُ اللهُ فِی الدُّنْیَا وَالْآخِرَةِ، وَاللهُ فِی عَوْنِ الْعَبْدِ مَا کَانَ الْعَبْدُ فِی عَوْنِ أَخِیهِ، وَمَنْ سَلَکَ طَرِیقًا یَلْتَمِسُ فِیهِ عِلْمًا، سَهَّلَ اللهُ لَهُ بِهِ طَرِیقًا إِلَى الْجَنَّةِ، وَمَا اجْتَمَعَ قَوْمٌ فِی بَیْتٍ مِنْ بُیُوتِ اللهِ، یَتْلُونَ کِتَابَ اللهِ، وَیَتَدَارَسُونَهُ بَیْنَهُمْ، إِلَّا نَزَلَتْ عَلَیْهِمِ السَّکِینَةُ، وَغَشِیَتْهُمُ الرَّحْمَةُ وَحَفَّتْهُمُ الْمَلَائِکَةُ، وَذَکَرَهُمُ اللهُ فِیمَنْ عِنْدَهُ، وَمَنْ بَطَّأَ بِهِ عَمَلُهُ، لَمْ یُسْرِعْ بِهِ نَسَبُهُ».

لغات حدیث :

مَنْ نَفَّسَ : هرکس برطرف نماید، هرکس گشاده بدارد .

عَنْ مُؤْمِنٍ : از مسلمانی ، از اهل ایمانی .

کُرْبَةً : غم و دل گرفتگی ، اندوه و ناراحتی.

مِنْ کُرَبِ الدُّنْیَا : از غم و دل گرفتگی های دنیا ، از اندوه و ناراحتی های دنیوی.

نَفَّسَ اللهُ عَنْهُ : الله ازاو برطرف می دارد، الله از او گشاده و دورمی دارد.

کُرَبِ یَوْمِ الْقِیَامَةِ : غم و دل گرفتگی ها روز قیامت ، اندوه و ناراحتی های روز قیامت .

وَمَنْ یَسَّرَ: و هرکس آسان می گیرد، و هرکس آسان بگیرد .

عَلَى مُعْسِرٍ: بر تنگدستی ، بر فقیری .

یَسَّرَ اللهُ عَلَیْهِ : الله براو آسان می گیرد .

فِی الدُّنْیَا وَالْآخِرَةِ : در دنیا و آخرت ، در دنیا و سرای دیگر.

وَمَنْ سَتَرَ مُسْلِمًا : و هرکس عیب مسلمانی را بپوشاند .

سَتَرَهُ اللهُ : الله عیب او را می پوشاند .

وَاللهُ فِی عَوْنِ الْعَبْدِ: و الله در کمک آن بنده می باشد .

مَا کَانَ الْعَبْدُ فِی عَوْنِ أَخِیهِ : تا زمانی که آن بنده در کمک برادرش باشد .

وَمَنْ سَلَکَ طَرِیقًا: و هرکس راهی را طلب نماید .

یَلْتَمِسُ فِیهِ عِلْمًا : در آن علمی را می طلبد ، در آن علمی را جستجو و تلاش می کند .

سَهَّلَ اللهُ لَهُ بِهِ : الله با این برایش آسان می سازد .

طَرِیقًا إِلَى الْجَنَّةِ : راهی بسوی بهشت .

وَمَا اجْتَمَعَ قَوْمٌ : و جمع نشدند افرادی ، وتجمع ننمودند اشخاصی .

فِی بَیْتٍ مِنْ بُیُوتِ اللهِ : در خانه ای از خانه های الله ، درمسجدی از مساجد .

یَتْلُونَ کِتَابَ اللهِ : کتاب الله را تلاوت می کنند، قرآن را می خوانند .

وَیَتَدَارَسُونَهُ بَیْنَهُمْ : و در میانشان آن را تدریس می کنند ، در میانشان قرآن را تدریس می کنند.

إِلَّا نَزَلَتْ عَلَیْهِمِ السَّکِینَةُ : مگر اینکه برآنها آرامشی نازل می گردد، مگر اینکه برآنان آرامشی فرود می آید .

وَغَشِیَتْهُمُ الرَّحْمَةُ : و رحمت آنها را پوشانده است .

وَحَفَّتْهُمُ الْمَلَائِکَةُ : و فرشته ها آنها را احاطه و محاصره نموده اند .

وَذَکَرَهُمُ اللهُ فِیمَنْ عِنْدَهُ : و الله آنان را به نزد کسانی که به نزد او هستند یاد نموده است .

وَمَنْ بَطَّأَ بِهِ عَمَلُهُ : و هرکس عملش او را به عقب انداخت، هرکس کردارش او به تأخیرانداخت .

لَمْ یُسْرِعْ بِهِ نَسَبُهُ : نسبش او را به جلو نبرده است، نسبش او را به جلو نخواهد برد .

ترجمه حدیث :

ابوهریره رضی الله عنه روایت نمودند که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم فرمودند : هرکس از مسلمانی غم و دل گرفتگی از غم و دلگرفتگی های دنیا دور کند، الله (متعال) غم و دل گرفتگی از غم و دل گرفتگی های روز قیامت او را دور خواهد نمود، هرکس بر تنگدستی آسان بگیرد، الله (متعال) بر او در دنیا و آخرت آسان می گیرد، و هرکس (عیب) مسلمانی را بپوشاند ، الله (متعال) ، (عیب) او را در دنیا و آخرت می پوشاند، و الله (متعال) در کمک بنده است تا زمانی که بنده در کمک برادر(دینی) خویش باشد، و هرکس راهی را طلب نماید که در آن علمی را می طلبد، الله (متعال) برایش با این کارش راهی را(برای رفتن) بسوی بهشت آسان می گرداند، و جمع نگشتند افرادی در خانه ای از خانه های الله ، که کتاب الله را تلاوت نمایند و آن را درمیان خودشان تدریس کنند، مگر اینکه برآنها آرامشی نازل گشته و رحمت (الهی) آنها را پوشانده و فرشته ها آنها را احاطه و محاصره می نمایند و الله (متعال) آنان را به نزد کسانی که در نزدش هستند یاد می نماید ، و هرکس عملش او را (از دیگران) به عقب انداخت ، نسبش او را به جلو نخواهد برد .

مسائل حدیث :

از این حدیث مسائل و احکام زیربرگرفته و استنباط می گردد :

۱ - برطرف نمودن غم و اندوه ازیک مسلمان باعث می گردد تا غم و اندوه های آخرت انسان برطرف گردد .

۲ - یک مسلمان نباید مسلمان دیگر را در غمها و دل گرفتگی هایش رها کند ، بلکه باید در آن دوران یار و یاورش باشد .

۳ - دنیا و آخرت هر دو غم و دل گرفتگی های دارند که منحصر بفرد خودشان می باشند .

۴ - آسان گیری بر تنگدستان با معاف نمودن طلب ،تخفیف دادن و یا به تأخیر انداختن آن ، دارای اجر و ثواب بوده و باعث این می شود تا الله متعال در دنیا و آخرت برانسان آسان بگیرد .

۵ - عیب پوشی یک مسلمان دارای اجر و ثواب بوده و باعث این می گردد که الله متعال عیب انسان را در دنیا و آخرت بپوشاند .

۶ - پرده دری و عیوب دیگر مسلمانان را برملا و آشکارا نمودن کار خوبی نبوده و گناه می باشد .

۷ - کمک به برادر دینی دارای اجر و ثواب زیادی بوده و سبب می گردد تا الله متعال به انسان کمک و یاری نماید .

۸ - علم و دانش طلب نمودن مترداف با بهشت طلب نمودن است هرکس به راه یاد گیری دانشی برود الله متعال راه رفتن به بهشت را برایش آسان می گرداند .

۹ - اسلام دینی است که راه دانش را با راه بهشت گره زده و پیوند داده است .

۱۰ - تلاوت و تدریس قرآن در مساجد دارای فضیلت منحصر به فرد خودش می باشد .

۱۱ - تلاوت و تدریس قرآن باعث نزول آرامش ، رحمت الهی و احاطه نمودن فرشتگان می گردد.

۱۲- کسی که با تلاوت وتدریس قرآن مجید سر و کار دارد الله متعال او را در نزد فرشتگان مقرب خود یاد می کند.

۱۳- آنچه باعث پیشرفت و مقرب شدن یک مسلمان به درگاه الهی می گردد انجام اعمال نیک می باشد .

۱۴- اعمال فرد اگر نیک نباشد او از قافله خوبان عقب خواهد ماند و هرگز نسبش او را در این مسیر به پیش نخواهد برد .

سند حدیث :

این حدیث را امام نووی رحمه الله به صحیح مسلم نسبت داده اند که سندهای آن از قرار زیر می باشد :

۱ - سند اول : حَدَّثَنَا یَحْیَى بْنُ یَحْیَى التَّمِیمِیُّ، وَأَبُو بَکْرِ بْنُ أَبِی شَیْبَةَ، وَمُحَمَّدُ بْنُ الْعَلَاءِ الْهَمْدَانِیُّ - وَاللَّفْظُ لِیَحْیَى، قَالَ یَحْیَى: أَخْبَرَنَا وقَالَ الْآخَرَانِ: حَدَّثَنَا - أَبُو مُعَاوِیَةَ، عَنِ الْأَعْمَشِ، عَنْ أَبِی صَالِحٍ، عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ،....

۲ - سند دوم : حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللهِ بْنِ نُمَیْرٍ، حَدَّثَنَا أَبِی، ح وَحَدَّثَنَاهُ نَصْرُ بْنُ عَلِیٍّ الْجَهْضَمِیُّ، حَدَّثَنَا أَبُو أُسَامَةَ، قَالَا: حَدَّثَنَا الْأَعْمَشُ، حَدَّثَنَا ابْنُ نُمَیْرٍ، عَنْ أَبِی صَالِحٍ، وَفِی حَدِیثِ أَبِی أُسَامَةَ، حَدَّثَنَا أَبُو صَالِحٍ، عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ..... سند این حدیث صحیح می باشد گرچه جناب «أعمش» که همان سلیمان بن مهران رحمه الله باشند ازمدلّسین هستند و در سند اول حدیث را بصورت عنعنه روایت نمودند و لی در سند دوم « حَدَّثَنَا » گفته اند و شبهه تدلیس برطرف گشته سند صحیح می گردد .

تفاوت های الفاظ روایت :

در الفاظ این روایت اربعین با الفاظی که در برخ دیگر از کتب حدیثی آمده تفاوت هایی وجود دارد که ان شاء الله تعالی در ذیل به مهم ترین آنها اشاره خواهد شد :

۱ - در این روایت اربعین این گونه آمده است « مَنْ نَفَّسَ عَنْ مُؤْمِنٍ کُرْبَةً مِنْ کُرَبِ الدُّنْیَا » ولی در روایت (2945) سنن ترمذی این گونه آمده است « مَنْ نَفَّسَ عَنْ أَخِیهِ کُرْبَةً مِنْ کُرَبِ الدُّنْیَا» و در روایت (4946) سنن ابی داود و روایت (225) سنن ابن ماجه این گونه آمده است « مَنْ نَفَّسَ عَنْ مُسْلِمٍ کُرْبَةً مِنْ کُرَبِ الدُّنْیَا» و در روایت (7701) مسند احمد بن حنبل این گونه آمده است « من وسع على مکروب کربة فی الدنیا، وسع الله علیه کربة فی الآخرة» و در روایت (10676) مسند احمد بن حنبل این گونه آمده است « من نفس عن أخیه المسلم کربة من کرب الدنیا».

۲ - در این روایت اربعین این گونه آمده است « وَمَنْ سَتَرَ مُسْلِمًا، سَتَرَهُ اللهُ فِی الدُّنْیَا وَالْآخِرَةِ » ولی در روایت (2590) صحیح مسلم این گونه آمده است «لَا یَسْتُرُ اللهُ عَلَى عَبْدٍ فِی الدُّنْیَا، إِلَّا سَتَرَهُ اللهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ» و در تکرار همین روایت درصحیح مسلم این گونه آمده است «لَا یَسْتُرُ عَبْدٌ عَبْدًا فِی الدُّنْیَا، إِلَّا سَتَرَهُ اللهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ» .

۳ - در این روایت اربعین این گونه آمده است « وَمَنْ سَلَکَ طَرِیقًا یَلْتَمِسُ فِیهِ عِلْمًا، سَهَّلَ اللهُ لَهُ بِهِ طَرِیقًا إِلَى الْجَنَّةِ » ولی در روایت (3643) سنن ابی داود این گونه آمده است « مَا مِنْ رَجُلٍ یَسْلُکُ طَرِیقًا یَطْلُبُ فِیهِ عِلْمًا، إِلَّا سَهَّلَ اللَّهُ لَهُ بِهِ طَرِیقَ الْجَنَّةِ».

۴ - در این روایت اربعین این گونه آمده است « وَمَا اجْتَمَعَ قَوْمٌ فِی بَیْتٍ مِنْ بُیُوتِ اللهِ، یَتْلُونَ کِتَابَ اللهِ، وَیَتَدَارَسُونَهُ بَیْنَهُمْ، إِلَّا نَزَلَتْ عَلَیْهِمِ السَّکِینَةُ، وَغَشِیَتْهُمُ الرَّحْمَةُ وَحَفَّتْهُمُ الْمَلَائِکَةُ، وَذَکَرَهُمُ اللهُ فِیمَنْ عِنْدَهُ، » ولی در روایت (2700) صحیح مسلم این گونه آمده است «لَا یَقْعُدُ قَوْمٌ یَذْکُرُونَ اللهَ عَزَّ وَجَلَّ إِلَّا حَفَّتْهُمُ الْمَلَائِکَةُ، وَغَشِیَتْهُمُ الرَّحْمَةُ، وَنَزَلَتْ عَلَیْهِمِ السَّکِینَةُ، وَذَکَرَهُمُ اللهُ فِیمَنْ عِنْدَهُ» و در روایت (3378) سنن ترمذی این گونه آمده است «مَا مِنْ قَوْمٍ یَذْکُرُونَ اللَّهَ إِلَّا حَفَّتْ بِهِمُ المَلَائِکَةُ، وَغَشِیَتْهُمُ الرَّحْمَةُ، وَنَزَلَتْ عَلَیْهِمُ السَّکِینَةُ، وَذَکَرَهُمُ اللَّهُ فِیمَنْ عِنْدَهُ» و در روایت (3791) سنن ابن ماجه این گونه آمده است «مَا جَلَسَ قَوْمٌ مَجْلِسًا یَذْکُرُونَ اللَّهَ فِیهِ إِلَّا حَفَّتْهُمُ الْمَلَائِکَةُ، وَتَغَشَّتْهُمُ الرَّحْمَةُ، وَتَنَزَّلَتْ عَلَیْهِمُ السَّکِینَةُ، وَذَکَرَهُمُ اللَّهُ فِیمَنْ عِنْدَهُ».

۵ - در این روایت اربعین این گونه آمده است « وَمَنْ بَطَّأَ بِهِ عَمَلُهُ، لَمْ یُسْرِعْ بِهِ نَسَبُهُ » ولی در روایت (2945) سنن ترمذی و روایت (225) سنن ابن ماجه این گونه آمده است « وَمَنْ أَبْطَأَ بِهِ عَمَلُهُ لَمْ یُسْرِعْ بِهِ نَسَبُهُ» .

منابع حدیث :

این حدیث در بسیاری از کتب حدیثی روایت شده که در ذیل به مهم ترین آنها اشاره خواهد شد :

۱ - صحیح مسلم ، حدیث (2699) .

۲ - سنن ترمذی ، حدیث (1425) .

۳ - سنن ابی داود ، حدیث (4946) .

۴ - سنن ابن ماجه ، حدیث (225) .

۵ - مسند احمد ، حدیث (7427) .

این حدیث علاوه از کتب مذکور در بسیاری از کتب حدیثی دیگر بصورت مختصر و یا کامل آمده است .