شرح و تحقیق سنن ابن ماجه

حدیث 11- (این حدیث حسن لغیره است) حَدَّثَنَا أَبُو سَعِیدٍ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَعِیدٍ قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو خَالِدٍ الْأَحْمَرُ، قَالَ: سَمِعْتُ مُجَالِدًا یَذْکُرُ، عَنِ الشَّعْبِیِّ، عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ، قَالَ: ﻗَﺎﻝَ : ﻛُﻨَّﺎ ﻋِﻨْﺪَ ﺍﻟﻨَّﺒِﻲِّ ﺻَﻠَّﻰ ﺍﻟﻠﻪُ ﻋَﻠَﻴْﻪِ ﻭَﺳَﻠَّﻢَ ﻓَﺨَﻂَّ ﺧَﻄًّﺎ، ﻭَﺧَﻂَّ ﺧَﻄَّﻴْﻦِ ﻋَﻦْ ﻳَﻤِﻴﻨِﻪِ، ﻭَﺧَﻂَّ ﺧَﻄَّﻴْﻦِ ﻋَﻦْ ﻳَﺴَﺎﺭِﻩِ، ﺛُﻢَّ ﻭَﺿَﻊَ ﻳَﺪَﻩُ ﻓِﻲ ﺍﻟْﺨَﻂِّ ﺍﻷْﻭْﺳَﻂِ، ﻓَﻘَﺎﻝَ : ‏« ﻫَﺬَﺍ ﺳَﺒِﻴﻞُ ﺍﻟﻠَّﻪِ ‏» ﺛُﻢَّ ﺗَﻼَ ﻫَﺬِﻩِ ﺍﻵْﻳَﺔَ : { ﻭَﺃَﻥَّ ﻫَﺬَﺍ ﺻِﺮَﺍﻃِﻲ ﻣُﺴْﺘَﻘِﻴﻤًﺎ ﻓَﺎﺗَّﺒِﻌُﻮﻩُ ﻭَﻻَﺗَﺘَّﺒِﻌُﻮﺍ ﺍﻟﺴُّﺒُﻞَ ﻓَﺘَﻔَﺮَّﻕَ ﺑِﻜُﻢْ ﻋَﻦْ ﺳَﺒِﻴﻠِﻪِ }.

لغات حدیث :

ﻛُﻨَّﺎ ﻋِﻨْﺪَ ﺍﻟﻨَّﺒِﻲِّ ﺻَﻠَّﻰ ﺍﻟﻠﻪُ ﻋَﻠَﻴْﻪِ ﻭَﺳَﻠَّﻢَ : ما نزد پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم بودیم .

ﻓَﺨَﻂَّ ﺧَﻄًّﺎ: پس یک خط کشید .

ﻭَﺧَﻂَّ ﺧَﻄَّﻴْﻦِ ﻋَﻦْ ﻳَﻤِﻴﻨِﻪِ : و در سمت راست آن دو خط کشید .

ﻭَﺧَﻂَّ ﺧَﻄَّﻴْﻦِ ﻋَﻦْ ﻳَﺴَﺎﺭِﻩِ : و در سمت چپ آن دو خط کشید .

ﺛُﻢَّ ﻭَﺿَﻊَ ﻳَﺪَﻩُ ﻓِﻲ ﺍﻟْﺨَﻂِّ ﺍﻷْﻭْﺳَﻂِ : سپس دستش را بر خط میانه گذاشت ، پس دست خود را برخط وسطی گذاشت .

ﻓَﻘَﺎﻝَ : ‏« ﻫَﺬَﺍ ﺳَﺒِﻴﻞُ ﺍﻟﻠَّﻪِ ‏»: پس گفت : این راه الله است .

ﺛُﻢَّ ﺗَﻼَ ﻫَﺬِﻩِ ﺍﻵْﻳَﺔَ : سپس این آیه را تلاوت نمود، سپس این آیه را خواند .

ﻭَﺃَﻥَّ ﻫَﺬَﺍ ﺻِﺮَﺍﻃِﻲ ﻣُﺴْﺘَﻘِﻴﻤًﺎ : و همانا این راه راست من است .

ﻓَﺎﺗَّﺒِﻌُﻮﻩُ : پس از آن پیروی کنید .

ﻭَﻻَﺗَﺘَّﺒِﻌُﻮﺍ ﺍﻟﺴُّﺒُﻞَ: و از راهها دیگر پیروی نکنید .

ﻓَﺘَﻔَﺮَّﻕَ ﺑِﻜُﻢْ ﻋَﻦْ ﺳَﺒِﻴﻠِﻪِ : شما را از راه او پراکنده می نماید .

ﺗﺮﺟﻤﻪ حدیث :

ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪﺍﻟﻠﻪ ﺭﺿﯽ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻨﻪ ﻓﺮﻣﻮﺩﻧﺪ : ﻣﺎ ﻧﺰﺩ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﯽ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ ﻭ ﺁﻟﻪ ﻭﺳﻠﻢ ﺑﻮﺩﯾﻢ ﮐﻪ ﺍﯾﺸﺎﻥ ﯾﮏ ﺧﻂ ﮐﺸﯿﺪﻩ ﻭﺩﻭ ﺧﻂ (دیگر) ﺩﺭ ﺳﻤﺖ ﺭﺍﺳﺖ ﺁﻥ ‏( ﺧﻂ ‏) ﻭ ﺩﻭ ﺧﻂ ‏( ﺩﯾﮕﺮ ‏) ﺩﺭ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﺁﻥ ‏( ﺧﻂ ‏) ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ ﻭ ﺳﭙﺲ ﺩﺳﺘﺸﺎﻥ ﺭﺍ ﺑﺮ ﺧﻂ وسطی ﮔﺬﺍﺷﺘﻪ ﻭ ﻓﺮﻣﻮﺩﻧﺪ : ﺍﯾﻦ ﺭﺍﻩ ﺍﻟﻠﻪ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺳﭙﺲ ﺍﯾﻦ ﺁﯾﻪ ﺭﺍ ﺗﻼﻭﺕ ﻧﻤﻮﺩﻧﺪ : } ﻭَﺃَﻥَّ ﻫَﺬَﺍ ﺻِﺮَﺍﻃِﻲ ﻣُﺴْﺘَﻘِﻴﻤًﺎ ﻓَﺎﺗَّﺒِﻌُﻮﻩُ ﻭَﻻَ ﺗَﺘَّﺒِﻌُﻮﺍ ﺍﻟﺴُّﺒُﻞَ ﻓَﺘَﻔَﺮَّﻕَ ﺑِﻜُﻢْ ﻋَﻦْ ﺳَﺒِﻴﻠِﻪِ { ﯾﻌﻨﯽ : ﺍﯾﻦ ﺭﺍﻩ ﺭﺍﺳﺖ ﻣﻦ ﺍﺳﺖ ﺍﺯ ﺁﻥ ﭘﯿﺮﻭﯼ ﻧﻤﻮﺩﻩ ﻭ ﺍﺯ ﺭﺍههاﯼ ﺩﯾﮕﺮ ﭘﯿﺮﻭﯼ ﻧﮑﻨﯿﺪ ﺯﯾﺮﺍ ﺷﻤﺎ ﺭﺍ ﺍﺯ ﺭﺍﻩ ﺍﻟﻠﻪ ﭘﺮﺍﮐﻨﺪﻩ ﻭ ﻣﺘﻔﺮﻕ ﻣﯽ ﺳﺎﺯﺩ. 

مسائل حدیث :

از این حدیث مسائل و احکام زیر برگرفته و استنباط می شود :

۱ - در چپ و راست راه الله متعال که همان راه حق باشد راههای باطل وجود دارد .

۲ - پیروی از راه الله متعال ضروری واین دستور الله منان و رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم می باشد .

۳ - از راههای انحرافی که در چپ و راست راه حق قرار دارند نباید پیروی نمود .

۴ - رفتن برراههای که در چپ و راست راه حق قرار دارند باعث گمراهی و جدائی فرد از راه حق می گردد .

۵ - مثال محسوس برای احکام بیان نمودن روش بسیارجالب و قابل فهمی است که رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم در بیان مسائل برای یارانش از آن زیاد استفاده می نمودند.

۶ - مدلل نمودن نظریات با آیات قرآنی یکی دیگر از عادتهای بسیار جالب رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم بوده است .

تحقیق و بررسی سند :

در سند این حدیث ابوخالد احمر(سلیمان بن حیان أزدى رحمه الله) وجود دارد گرچه ایشان از راویان صحیح بخاری و سایرکتب شش گانه مشهور حدیثی است ولی راوی «صدوق» است که در نقل روایت دچار اشتباه می شده است و امام ابن معین رحمه الله در باره ایشان گفته اند « لیس بحجة » یعنی ایشان (در نقل روایات) حجت و دلیل نیست .

و همچنین در سند این روایت جناب (مجالد بن سعید رحمه الله) وجود دارد گرچه ایشان از رجال صحیح مسلم اند ولی یک راوی ضعیف اند، ناگفته نماند که گرچه استادآلبانی رحمه الله این حدیث را صحیح دانسته اند ولی ازآنجایی که این حدیث در مسند احمد بن حنبل و برخ دیگر کتب حدیثی آمده و در همه جا محورسند بر جناب «ابوخالد احمر و مجالد بن سعید رحمهما الله» می چرخد و متابعی هم ندارد لذا نباید به این حدیث ؛ «صحیح» گفت، بلکه مناسب است برای این حدیث همان حکمی داده شود که شیخ شعیب ارناووط در تخریج این حدیث در تخریج سنن ابن ماجه داده و گفته که این حدیث «حسن لغیره» است نا گفته نماند که این حدیث شاهدی از روایت عبدالله بن مسعود رضی الله عنه دارد که در مسند احمد روایت (۴۱۴۲) که با سند حسن آمده است .

تفاوتهای الفاظ روایت ومنابع حدیث :

این حدیث از تفردات سنن ابن ماجه است و در سایرکتب شش گانه حدیثی نیامده است، البته در برخ دیگراز کتب حدیثی آمده است ولی با همین سند فقط با یک روای اضافی در ابتدای سند درروایت (۱۳) کتاب الشریعة آجری این گونه آمده است :

حَدَّثَنَا أَبُو جَعْفَرٍ أَحْمَدُ بْنُ إِسْحَاقَ بْنِ الْبُهْلُولِ الْقَاضِی قَالَ: ثنا أَبُو سَعِیدٍ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَعِیدٍ الْأَشَجُّ قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو خَالِدٍ الْأَحْمَرُ، عَنْ مُجَالِدٍ، عَنِ الشَّعْبِیِّ، عَنْ جَابِرٍ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ النَّبِیِّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فَخَطَّ خَطًّا، وَخَطَّ خَطَّیْنِ عَنْ یَمِینِهِ، وَخَطَّ خَطَّیْنِ عَنْ یَسَارِهِ ثُمَّ وَضَعَ یَدَهُ فِی الْخَطِّ الْأَوْسَطِ، فَقَالَ: «هَذَا سَبِیلُ اللَّهِ» ، ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ: {وَأَنَّ هَذَا صِرَاطِی مُسْتَقِیمًا فَاتَّبِعُوهُ وَلَا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَنْ سَبِیلِهِ} [الأنعام: 153] .

ﺗﺮﺟﻤﻪ : ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪﺍﻟﻠﻪ ﺭﺿﯽ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻨﻪ ﻓﺮﻣﻮﺩﻧﺪ : ﻣﺎ ﻧﺰﺩ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﯽ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ ﻭ ﺁﻟﻪ ﻭﺳﻠﻢ ﺑﻮﺩﯾﻢ ﮐﻪ ﺍﯾﺸﺎﻥ ﯾﮏ ﺧﻂ ﮐﺸﯿﺪﻩ ﻭﺩﻭ ﺧﻂ (دیگر) ﺩﺭ ﺳﻤﺖ ﺭﺍﺳﺖ ﺁﻥ ‏( ﺧﻂ ‏) ﻭ ﺩﻭ ﺧﻂ ‏( ﺩﯾﮕﺮ ‏) ﺩﺭ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﺁﻥ ‏( ﺧﻂ ‏) ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ ﻭ ﺳﭙﺲ ﺩﺳﺘﺸﺎﻥ ﺭﺍ ﺑﺮ ﺧﻂ وسطی ﮔﺬﺍﺷﺘﻪ ﻭ ﻓﺮﻣﻮﺩﻧﺪ : ﺍﯾﻦ ﺭﺍﻩ ﺍﻟﻠﻪ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺳﭙﺲ ﺍﯾﻦ ﺁﯾﻪ ﺭﺍ ﺗﻼﻭﺕ ﻧﻤﻮﺩﻧﺪ : } ﻭَﺃَﻥَّ ﻫَﺬَﺍ ﺻِﺮَﺍﻃِﻲ ﻣُﺴْﺘَﻘِﻴﻤًﺎ ﻓَﺎﺗَّﺒِﻌُﻮﻩُ ﻭَﻻَ ﺗَﺘَّﺒِﻌُﻮﺍ ﺍﻟﺴُّﺒُﻞَ ﻓَﺘَﻔَﺮَّﻕَ ﺑِﻜُﻢْ ﻋَﻦْ ﺳَﺒِﻴﻠِﻪِ { ﯾﻌﻨﯽ : ﺍﯾﻦ ﺭﺍﻩ ﺭﺍﺳﺖ ﻣﻦ ﺍﺳﺖ ﺍﺯ ﺁﻥ ﭘﯿﺮﻭﯼ ﻧﻤﻮﺩﻩ ﻭ ﺍﺯ ﺭﺍههاﯼ ﺩﯾﮕﺮ ﭘﯿﺮﻭﯼ ﻧﮑﻨﯿﺪ ﺯﯾﺮﺍ ﺷﻤﺎ ﺭﺍ ﺍﺯ ﺭﺍﻩ ﺍﻟﻠﻪ ﭘﺮﺍﮐﻨﺪﻩ ﻭ ﻣﺘﻔﺮﻕ ﻣﯽ ﺳﺎﺯﺩ.